Του Δημήτρη Αλεξόπουλου
Τον Αύγουστο του 2018 ένα tweet έκανε πολλά μέσα ενημέρωσης στην Ελλάδα και το εξωτερικό αλλά και ένα διεθνή πρακτορείο ειδήσεων να πέσουν θύματα παραπληροφόρησης.
Προήλθε από ένα ψεύτικο λογαριασμό που είχε δημιουργήσει ο Ιταλός δημοσιογράφος, Τομάσο Ντε Μπενεντέτι.
Ο Μπενεντέτι δημιούργησε έναν λογαριασμό στο Twιτter με το όνομα της νέας Υπουργού Πολιτισμού της Ελλάδας Μυρσίνης Ζορμπά και μέσω αυτού ανακοίνωσε τον θάνατο του διεθνούς φήμης Έλληνα σκηνοθέτη, Κώστα Γαβρά.
«Επείγον. Μόλις ενημερώθηκα από το Παρίσι την είδηση του θανάτου του Έλληνα σκηνοθέτη και παραγωγού Κώστα Γαβρά. Οι επίσημες ανακοινώσεις σε λίγο.», έγραψε στο ψεύτικο tweet βάζοντας φωτιά σε διεθνή και ελληνικά μέσα.
Η πληροφορία μέσα σε λίγα λεπτά έκανε τον γύρο του κόσμου. Την αναπαράγουν χωρίς επαλήθευση η Washington Post, το France 24, το Vanity Fair το διεθνές πρακτορείο, Associated Press και πολλά ελληνικά ηλεκτρονικά και ψηφιακά μέσα.
Η Ελληνική Δημόσια Τηλεόραση, η ΕΡΤ ωστόσο δεν πέφτει θύμα του Ιταλού δημοσιογράφου, καθώς ακολουθεί ένα από τους παλιότερους κανόνες fact checking που αναγράφεται και στον κώδικα δεοντολογίας που έχει συντάξει η ΕΣΗΕΑ αλλά και ο κώδικας της ΕΝΕΔ.
Στο άρθρο 2 των Αρχών Δεοντολογίας Του Δημοσιογραφικού Επαγγέλματος αναφέρεται ρητώς και σαφέστατα ότι δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει:
«Να ελέγχει και να τεκμηριώνει τις πληροφορίες, που αναφέρονται στον ευαίσθητο τομέα της υγείας, όπου η παραπλανητική πληροφόρηση και η εντυπωσιακή προβολή μπορούν να προκαλέσουν αδικαιολόγητη αναστάτωση στην κοινή γνώμη.
Να συλλέγει και να διασταυρώνει τις πληροφορίες του και να εξασφαλίζει την τεκμηρίωσή τους (έγγραφα, φωτογραφίες, κασέτες, τηλεοπτικές εικόνες) με δημοσιογραφικά θεμιτές μεθόδους, γνωστοποιώντας πάντοτε τη δημοσιογραφική του ιδιότητα.»
Αυτό έπραξε και η επικεφαλής του ελευθέρου ρεπορτάζ της ΕΡΤ, που επικοινώνησε με το οικογενειακό περιβάλλον του σκηνοθέτη το οποίο διάψευσε την πληροφορία, τονίζοντας ότι ο Κώστας Γαβράς χαίρει άκρας υγείας.
Ο ίδιος ο σκηνοθέτης λίγο αργότερα βγήκε και μίλησε ζωντανά στην εκπομπή Δεύτερη Ματιά της ΕΡΤ1 διαβεβαιώνοντας ότι είναι πολύ καλά στην υγεία του.
Ο Τομάσο Ντε Μπενεντέτι φημίζεται για την συστηματική του προσπάθεια να διασπείρει ειδήσεις παραπληροφόρησης σε μια προσπάθεια, όπως ο ίδιος έχει εξηγήσει, να καταδείξει το πόσο αναξιόπιστα είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως πηγή ειδήσεων και το πόσο εύκολα μπορούν να ξεγελαστούν τα μέσα ενημέρωσης.
Αναφερόμενος σε αυτό το παράδειγμα θέλω απλά να καταδείξω ότι σε ένα ψηφιακό περιβάλλον που συνεχώς αλλάζει και εξελίσσεται οι δημοσιογράφοι θα πρέπει να είναι δυο φορές προσεχτικοί όταν αντλούν πληροφορία από τα κοινωνικά δίκτυα και το διαδίκτυο.
Το φαινόμενο της παραπληροφόρησης και της διασποράς παραποιημένων ειδήσεων δεν είναι ένα νέο φαινόμενο. Ωστόσο αυτό που αλλάζει τις συνθήκες και κάνει πιο γόνιμο το έδαφος για την εξάπλωση του φαινομένου είναι η άνοδος των ποσοστών που ένας πολίτης καταναλώνει ψηφιακά για την ενημέρωση του.
Η διάχυση της πληροφορίας γίνεται πλέον με απίστευτα γρήγορους ρυθμούς. Οι τρεις πυλώνες της ενημέρωσης έχουν γίνει πλέον τέσσερις με τα ψηφιακά μέσα του διαδικτύου να τείνουν να γίνουν το νούμερο ένα της προτίμησης των πολιτών για την ενημέρωσή τους.
Τα νέα πλέον δεν περιμένουν την επόμενη ημέρα της εφημερίδας. Δεν περιμένουν καν το δελτίο ειδήσεων της τηλεόρασης και του ραδιοφώνου. Μερικές φορές προλαβαίνουν ακόμα και τα έκτακτα δελτία ειδήσεων.
Ένας λογαριασμός στο Twiter, το Facebook το Instagram φτάνει και αρκεί για να μεταδοθεί η πληροφορία.
Στην εποχή του digital journalism και του hashtag των κοινωνικών δικτύων, κάποιος μπορεί να εντοπίσει πολλές πηγές πληροφόρησης για ένα γεγονός που έγινε ή βρίσκεται σε εξέλιξη.
Και εκεί αρχίζει το πρόβλημα, καθώς όλες αυτές οι πληροφορίες πρέπει να διασταυρωθούν πριν μεταδοθούν από κάποιο μέσο. Γίνεται όμως αυτό; Οι συντάκτες και οι υπεύθυνοι βάρδιας τσεκάρουν ως οφείλουν την πληροφορία ή απλά την μεταδίδουν.
Δυστυχώς έχουμε δει πολλές φορές μέσα να μεταδίδουν χωρίς να τσεκάρουν. Έστω και αν μετά επανορθώνουν, οι πρώτες εντυπώσεις έχουν μείνει. Ακόμα και αν η πληροφορία διαψευστεί, από επίσημα κανάλια και χείλη, η φήμη συνεχίζει να υπάρχει και να αναπαράγεται.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα πάλι ο θάνατος του Κώστα Γαβρά, που αν και ο ίδιος ο Μπενεντέτι στον προσωπικό του λογαριασμό στο Twiter είχε διαψεύσει το tweet και είχε δηλώσει ότι είχε δημιουργήσει έναν ψεύτικο λογαριασμό με το όνομα της Μυρσίνης Ζορμπά, κάποια μέσα στην Ελλάδα άλλαξαν τον τίτλο και από «Πέθανε ο Κώστας Γαβράς», τον μετέτρεψαν για κάποιες ώρες σε «Η Υπουργός Πολιτισμού πέθανε τον Γαβρά».
Οι δημοσιογράφοι στον 21ο αιώνα έχουν να αντιμετωπίσουν νέες προκλήσεις. Δουλεύοντας και χρησιμοποιώντας το ψηφιακό περιβάλλον για την άντληση και την μετάδοση της πληροφορίας καλούνται να είναι πολύ προσεχτικοί και να τσεκάρουν τόσο την πληροφορία όσο και την πηγή προέλευσης.
Η παραπλήροφόρηση μπορεί να διαμορφώσει συνειδήσεις και να επηρεάσει την τελική απόφαση του πολίτη που καλείται να ψηφίσει για το μέλλον της Ευρώπης.
Το φαινόμενο το ζήσαμε τόσο στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ όσο και στο δημοψήφισμα στην Βρετανία για το Brexit. Οι αλγόριθμοι και τα δεδομένα που συνέλεξαν μέσω facebook οι αναλυτές της Cambridge Analytica (CA), μέσω μιας απλής εφαρμογής, ήταν ο καταλύτης για την δημιουργία συγκεκριμένων δικτύων προπαγάνδας που με στοχευμένες ειδήσεις σε συγκεκριμένα κοινά επηρέασαν την κοινή γνώμη και το τελικό αποτέλεσμα των δυο δημοκρατικών διαδικασιών.
Kαι αυτό κάνει πιο επιτακτική την ανάγκη για καλύτερη διασταύρωση των πληροφοριών.
Αυτή η ανάγκη είναι που έκανε την ΕΡΤ να δημιουργήσει ομάδα πιστοποίησης της πηγής, αλλά και της πληροφορίας που προέρχεται από αυτή σε μέσο ενημέρωσης.
Ένα έργο δύσκολο που όμως η τεχνολογία και η καινοτομία έρχεται να βοηθήσει με ειδικές εφαρμογές ελεύθερες ή με αντίτιμο παραχώρησης δικαιωμάτων.
Γιατί χρειάζονται αυτές οι εφαρμογές; Όχι γιατί θα κρίνουν αν μια πληροφορία είναι σωστή ή λάθος. αλλά γιατί μπορούν να δώσουν εκείνα τα στοιχεία που χρειάζεται ο δημοσιογράφος για να κρίνει αν ένα κείμενο, μια εικόνα, ένα βίντεο είναι αξιοποιήσιμο και μπορεί να μεταδοθεί.
Όσο προηγμένοι και εκπαιδευμένοι και αν είναι οι αλγόριθμοι ακόμα δεν έχουν φτάσει στο επίπεδο να κρίνουν αν η πληροφορία είναι προς μετάδοση. Αυτή την απόφαση μόνο ο δημοσιογράφος μπορεί να την πάρει, μετά από έρευνα και με βάση την εμπειρία του σε παρόμοια θέματα.
Το πιο δύσκολο κομμάτι πάντως μιας έρευνας πιστοποίησης και ελέγχου της πληροφορίας είναι ο έλεγχος εγκυρότητας ενός βίντεο. Οι τεχνολογικές εξελίξεις έχουν δημιουργήσει νέες τεχνικές επεξεργασίας, μέσα από τις οποίες ένας video editor μπορεί να δημιουργήσει ένα ψεύτικο βίντεο όπου ο πρωταγωνιστής να λέει αυτά που ακριβώς που θέλει ο editor.
Και όσο αυτή η παραποίηση έχει να κάνει με το χώρο του θεάματος όλα καλά. Αλλά για φανταστείτε έναν πολιτικό ή ένα ξένο ηγέτη να μιλάει και να λέει αυτά που ο editor θέλει να πει; Τότε αυτό αποτελεί ένα μεγάλο πρόβλημα καθώς από το στημένο βίντεο μπορεί να δημιουργήσει πολιτική αναταραχή είτε σε τοπικό είτε σε διεθνές επίπεδο.
Αυτή η μορφή παραπληροφόρησης και παραποίησης έχει ονομαστεί Deep Fake News. Και είναι η πιο επικίνδυνη αφού δύσκολα μπορεί να εντοπιστεί.
Ωστόσο από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, η τεχνολογία προσπαθεί να βρει λύσεις και γι αυτό το πρόβλημα. Και ευελπιστούμε στο άμεσο μέλλον να έχουμε και άλλα χρήσιμα εργαλεία για τον εντοπισμό φαινομένων παραπληροφόρησης.
Αυτό που πρέπει όλοι οι παραγωγοί και πάροχοι περιεχομένου να συνειδητοποιήσουν στο νέο ενημερωτικό μοντέλο στη νέα εποχή της ενημέρωσης, είναι ότι ο αγώνας για σωστή ενημέρωση, είναι αγώνας υπέρ της δημοκρατίας και των θεσμών που την εκπροσωπούν.
Μάλιστα η κοινωνία των πολιτών είναι αρωγός σε αυτή την προσπάθεια και έτοιμη να συμβάλει με τις δικές της δυνάμεις όχι μόνο στον εντοπισμό της παραπληροφόρησης αλλά και στην ψηφιακή εκπαίδευση των πολιτών.
Ειδικά η νέα γενιά δίνει το δικό της αγώνα για τον ψηφιακό ενγραμματισμό της κοινωνίας.
Είχα την χαρά με την ενασχόλησή μου με το αντικείμενο της πιστοποίησης της πηγής και της επαλήθευσης της πληροφορίας, να έρθω σε επαφή με ανεξάρτητες ομάδες πολιτών που κάνουν fact checking, όχι μόνο για θέματα που αφορούν την Ελλάδα αλλά και διεθνή ζητήματα.
Κατέγραψα την αγωνία τους για σωστή ενημέρωση αλλά και για διαφάνεια. Κατέγραψα και την ευρηματικότητα τους, καθώς με ιδίους πόρους και προσωπική εργασία αναπτύσσουν εφαρμογές για την καταπολέμηση του φαινομένου.
Καταγράφοντας αυτή την αγωνία πιστεύω ότι έχει έρθει η ώρα που η Πολιτεία, οι πολίτες, τα πολιτικά κόμματα, η πανεπιστημιακή, η επιστημονική αλλά και η διεθνής κοινότητα να βρουν ένα κοινό βηματισμό για την δημιουργία εκείνων των κοινά αποδεκτών μηχανισμών που θα εντοπίζουν και θα καταγγέλλουν τα φαινόμενα της παραπληροφόρησης.
Είμαι πλέον πεπεισμένος ότι από όλα τα μέρη υπάρχει η διάθεση για συνεργασία και για την αντιμετώπιση του φαινομένου.
Γιατί η παραπλήροφόρηση δεν γνωρίζει από σύνορα και γιατί η σωστή ενημέρωση συμβάλλει στην εδραίωση της δημοκρατίας και στη διαμόρφωση σωστά σκεπτόμενων πολιτών που θα αποφασίζουν με βάση τα πραγματικά γεγονότα και στοιχεία.
