Η λήθη είναι φθορά της συλλογικής μνήμης και χαρακτηριστικό γνώρισμα της ιστορικής παρακμής.
Η συλλογική μνήμη έχει ανάγκη από λίπασμα και φροντίδα. Εμείς ως συνεχιστές και απόγονοί της αν δεν μπορέσουμε να τη γεφυρώσουμε με το σήμερα, θα την απομονώσουμε και θα την αποξενώσουμε από κάθε τι, που ονομάζεται πολιτισμός, γλώσσα και παιδεία.
Στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στο σχολικό / πανεπιστημιακό σύστημα, δεν υπάρχει κουλτούρα διαλόγου. Για τους δασκάλους μας αυτά ήταν μακρινές απόψεις αναρχίας και λεπτομέρειες που δεν είχαν καμία αξία για τα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη και με κάθε θεωρία παιδαγωγικής. Η αντίληψη αυτή συνεχίζει και σήμερα ερχόμενη σε αντίθεση με το νέο και σύγχρονο κόσμο. Η διαμόρφωση της σκέψης στα σχολικά χρόνια ακολουθεί τη λογική της «παπαγαλίας». Η παπαγαλία όμως δημιουργεί ένα φτωχό και περιορισμένο λεξιλόγιο που θα φθείρει τους συλλογισμούς και θα μειώσει τις ικανότητες των μαθητών και μελλοντικών πολιτών. Δεν μαθαίνουμε ποτέ τη σημασία και την ουσία της σκέψης, των επιχειρημάτων και της κριτικής ερμηνείας. Δεν έχουμε την κουλτούρα του «σε ακούω με προσοχή», αλλά του «άκουσέ με προσεκτικά, τώρα σου μιλάω εγώ». Πόση ασέβεια και εγωισμό κρύβουν αυτού του τύπου οι «επικοινωνίες». Όπως και με την αρχαία ελληνική γλώσσα: μαθαίνουμε για το περίβλημα χωρίς ποτέ να κοιτάμε τα περιεχόμενα και τι τα διαμόρφωσε και με ποιόν τρόπο. Έτσι παραμένουμε παρατηρητές της πορείας της αρχαίας ελληνικής. Δυστυχώς όμως μέσα από την απλή παρατήρηση μένουμε στάσιμοι, χωρίς να μπορούμε να γνωρίσουμε τη δυναμική της ελληνικής γλώσσας και γραμματείας. Η κουλτούρα του ορθού λόγου, της λογικής και των κριτικών συλλογισμών είναι αντίληψη μακρινή και ξένη για το σημερινό σχολείο.
Πόσο συγκλονιστικό θα ήταν να μαθαίνουν τα παιδιά για τον Αριστοτέλη μέσα από την Ρητορική και την Ποιητική του!
Πόσο ενδιαφέρον θα ήταν να μαθαίνουν για την αρχαία ελληνική τεχνολογία μέσα από την στρατιωτική ιστορία!
Αντί αυτού έχουμε μια μεγάλη μείωση του λεξιλογίου μας και σε πολλές περιπτώσεις, όρους κυρίως στα αγγλικά που έχουν παραποιήσει το νόημα της ελληνικής γλώσσας, έστω και αν κάποιες φορές μας διευκολύνουν. Ταυτόχρονα η προχειρότητα και η ευκολία στη χρήση μιας χυδαίας μορφής νεοελληνικής γλώσσα και λεξιλογίου μας δημιουργεί μια έπαρση, μας διαφοροποιεί από κάτι το «πιο επίσημο», το πιο συμβατικό με αποτέλεσμα τη φτωχοποίηση της ίδιας μας της κουλτούρας. Αυτός είναι και ο λόγος που εδώ και πολλά χρόνια δημιουργήθηκε ένας ψευτο-εθνικισμός, μια διαστρεβλωμένη εικόνα της ιστορίας μας , μια καπηλεία των ιστορικών γεγονότων. Έρχονται οι «σωτήρες» του έθνους και διαλαλούν, αφού πρώτα επαναλάβουν το σλόγκαν των δικτατόρων «Πατρίς – Θρησκεία – Οικογένεια», τις κακοτοπιές ενός ανύπαρκτου κινδύνου.
Αποσπασματικές αλλαγές στο εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν θα οδηγήσουν σε υπερβάσεις. Μια όμως ολοκληρωμένη χαρτογράφηση όλων των πεδίων της χάρτας είναι απαραίτητη για να λειτουργήσουν όλοι οι κόμβοι και οι συνδέσεις αποτελεσματικά.
Προτιμάμε πάντα ο άλλος να μας ακούει με προσοχή όταν μιλάμε. Και όταν δεν μιλάμε δεν επιθυμούμε να εκφράσουμε τη γνώμη μας. Πολύ εύκολα θα νιώσουμε δέος και θαυμασμό για το πρόσωπο του άλλου και αυτό μας οδηγεί σε μια αφωνία, σε μια τραγική αποστασιοποίηση. Πόσες φορές στο σχολείο – όλων των βαθμίδων – μας ζήτησαν και επέμεναν να εκφράσουμε τη σκέψη μας για ένα θέμα εκτός μαθήματος; Ποτέ. Πόσες φορές οι μαθητές μας ακούσανε τη λέξη «αντίλογος ή τεκμηρίωση»; Πόσες φορές μας ζήτησαν να εκφράσουμε την άποψή μας με επιχειρήματα; Έστω για να καταλάβουμε τι σημαίνει επιχείρημα. Ποτέ. Οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί δεν έμαθαν ποτέ πόση αξία έχουν αυτές οι λειτουργίες στη διαμόρφωση της σκέψης και της κουλτούρας.
Διδάσκουμε τους μαθητές μας αυτά που νομίζουμε εμείς ότι θέλουν και έχουν ανάγκη να μάθουν και δεν ρωτήσαμε τους ίδιους. Έγινε ποτέ κάποια έρευνα στη χώρα μας για να ρωτήσουμε τους ίδιους του μαθητές τι θα ήθελαν οι ίδιοι να μάθουν έστω και σε δευτερεύοντα μαθήματα; Δεν υπάρχει καμία τέτοια έρευνα.
Μια ιδιαίτερη δυσκολία ξεκίνησε την εποχή όπου οι τεχνολογίες ζήτησαν μερίδιο της πίτας και το πήραν δικαιωματικά. Αυτό συνεχίζεται και στις μέρες μας όπου υπάρχει μια προσπάθεια από πολλές πλευρές να ενσωματωθεί στα παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά δεδομένα. Σήμερα πλέον αντιμετωπίζουμε την πρόκληση της τεχνητής νοημοσύνης. ‘Όλα αυτά είναι υπό διαμόρφωση και δεν γνωρίζουμε την πορεία τους και πού θα οδηγήσει. Οι τεχνολογίες όπως και η ίδια η τεχνητή νοημοσύνη είναι ήδη αξιοποιήσιμες. Το ερώτημα είναι που θα σταματήσει αυτό και ποιο θα είναι το τίμημα της αυτοματοποίησης της εκπαίδευσης. Αναμφίβολα οι ικανότητες των μαθητών θα επηρεαστούν και θα υπάρξουν φάσεις εκφυλισμού. Δεν έχουμε κανένα εχέγγυο ότι θα λειτουργήσουν προς όφελος της εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Η έμπνευση πάντα ξεκινά από ένα φτερούγισμα στην καρδιά των ανθρώπων. Ακόμα και ο Καστοριάδης όταν μιλάει για τον έρωτα στην εκπαίδευση στενεύει τη σημασία του και το πώς αξιοποιείται από τους εκπαιδευτικούς. Δεν αναφέρει την ύπαρξη της έμπνευσης και το ρόλο της στη διεργασία του έρωτα. Αλήθεια, πώς να υπάρξει έρωτας και πάθος όταν δεν υπάρχει η έμπνευση; Πώς οι μαθητές θα ξεφύγουν από το στενό πλαίσιο του μαθήματος για να ανακαλύψουν νέα μονοπάτια; Ο έρωτας και το πάθος είναι εξαιρετικά σημαντικές αισθήσεις για τους νεαρούς μαθητές, αλλά μόνα τους χωρίς την έμπνευση που μπορεί να εκφράσει ο δάσκαλος, δύσκολα θα είναι αποτελεσματικές.
Και για να προλάβω ερωτήσεις του τύπου «τι είναι επιτέλους η έμπνευση;» απαντώ ότι είναι ένα ζιζάνιο που παρεισφρέει με τη σιγαλιά του στα αγριολούλουδα του, η ματιά στο δάσος που έχουμε μπροστά μας και όχι στο δέντρο. Είναι η αναφορά σε ένα ιστορικό γεγονός που συνοδεύεται από παραδείγματα για να έχουμε όλη την εικόνα, είναι η ενθάρρυνση και η υποστήριξη των μαθητών μας για κάθε βήμα που κάνουν στη ζωή τους. Είναι οι στίχοι ενός τραγουδιού που σου μιλάει μεταφορικά ή συμβολικά και το ερμηνεύεις με βάση την καθημερινότητά σου και τις επιθυμίες σου. Είναι το πέταγμα ενός σπουργίτη και η συζήτηση για το πέταγμα του αετού, είναι η αναφορά ενός πολεμικού γεγονότος και η σύνδεσή του με τις επιπτώσεις όλων των καταστάσεων που συνδέονται. Και πάνω απ όλα είναι το σφίξιμο των χεριών των μαθητών με τον Δάσκαλό τους και τα βήματά τους όταν ανοίγουν το πέρασμα σε νέα μονοπάτια. Όλα αυτά απαιτούν χαμόγελα και καλή διάθεση για τις δημιουργικές εκφάνσεις των μαθητών, αλλά και των φοιτητών. Απαιτούν ένα αντιαυταρχικό σχολείο, ένα δημοκρατικό σχολείο όπου όλοι οι συμμετέχοντες έχουν λόγο. Απαιτεί καλά εκπαιδευμένους και ενημερωμένους εκπαιδευτικούς που θα εργάζονται με ελευθερία και καλές συνεργασίες με όλους. Απαιτεί μια διαφορετική ματιά στην εκπαιδευτική κοινότητα και τις δυνατότητες και δυναμικές που διαθέτει.
Απαιτεί όμως και την πολιτική ηγεσία να σκύψει με διαφορετικό τρόπο πάνω στην εκπαίδευση, χωρίς στεγανά και πολιτικά κόστη. Απαιτεί ηγέτες με όραμα και δημοκρατική σκέψη. Να είναι έτοιμοι να κάνουν υπερβάσεις, εφόσον είναι πεισμένοι για την αναγκαιότητα. Μέχρι σήμερα, εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις, δεν έχει γίνει κάτι τέτοιο. Και όμως. Το απαιτούν οι καιροί και οι σύγχρονες ανάγκες του εκπαιδευτικού συστήματος και της ελληνικής κοινωνίας.
*Ο Αντώνης Λιοναράκης είναι πρώην Κοσμήτορας της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών και Ομότιμος Καθηγητής του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου
