Η ταυτότητα της φαμίλιας στην ανθρώπινη αγέλη
του Αντώνη Λιοναράκη
Όλα ξεκίνησαν όταν ο άνθρωπος επινόησε τη γλώσσα και ξεκίνησε μια πορεία ζωής με οδηγό τη φωτιά και τα εργαλεία του. Η ζωή του έγινε πιο συνειδητή, άρχισε να γνωρίζει τον έξω κόσμο, σταμάτησε να νιώθει φόβο για το άγνωστο και γνώρισε με αργά βήματα τον εαυτό του. Οι ανάγκες του, αυτές που μπόρεσε και παρατήρησε, τον οδήγησαν σε μια σχετική και περιορισμένη αυτογνωσία. Κατάφερε και διέκρινε τον εαυτό του και ξεχώρισε την ύπαρξή του σε σχέση με άλλους ανθρώπους και ομάδες. Οι ικανότητές του στην τέχνη και τη φιλοσοφία και σε πολλούς άλλους τομείς, του έδωσαν τη μέγιστη ικανοποίηση που θα μπορούσε να έχει.
Η «τοτεμική» φάση της ανθρώπινης ομάδας έφερε κοντά τις αγέλες των ανθρώπων και ταυτίστηκαν με ένα ζώο, ή ένα φυτό ή και με ένα φυσικό αντικείμενο. Πιο μετά το κάθε μέλος της αγέλης χαράζει το τοτεμικό του έμβλημα για να αναγνωρίζεται. Χαράζουν στο σώμα τους το τοτέμ τους, στα ρούχα τους, στις ασπίδες και τα κράνη τους. Κάπως έτσι γεννήθηκε το οικόσημο των φατριών. Οι ανάγκες ήταν τέτοιες που τις συναντάμε σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο σε όλες τις ηπείρους με κοινά χαρακτηριστικά.
Είναι αξιοσημείωτη η ομοιότητα των συμβόλων, της ταυτότητας των ανθρώπων, που παρουσιάζουν τα αρχαία σήματα με τα μεσαιωνικά οικόσημα. Και όχι μόνο αυτό. Η ανάγκη της γνωστοποίησης των αρχαίων συμβόλων υπήρχε στην αρχαία Αίγυπτο με τοτεμικά εμβλήματα ζώων, στη Μεσοποταμία, στην Παλαιστίνη, και σε όλη την λεκάνη της Μεσογείου. Οι Πέρσες βασιλείς είχαν το δικό τους βασιλικό σημάδι, ένα χρυσό αετό στον ομφαλό της ασπίδας και τη βασιλική σφραγίδα.
Η προβολή του «ανήκειν» ήταν πάντα συμβολική για την ταυτότητα του κάθε μέλους της φαμίλιας. Ενδυνάμωνε τις σχέσεις και ξεχώριζε πάντα τις ανθρώπινες ομάδες. Τα οικόσημα έπαιξαν σπουδαίο ρόλο εδώ, ιδιαίτερα στον μεσαίωνα και αργότερα προσωποποιήθηκαν μέσα από την ταυτότητα των ex libris.
Για να δούμε την επίδραση των σημάτων των αρχαίων στα μεσαιωνικά οικόσημα βρίσκουμε συχνά στο οικόσημο την ίδια ακριβώς παράσταση με τα σήματα, για παράδειγμα, του 5ου αιώνα. Ο Ευριπίδης περιγράφει την πανοπλία του Αχιλλέα λέγοντας ότι το σήμα της είχε τον Περσέα με τον Ερμή και το κεφάλι της Γοργόνας. Στο κράνος είχε σφίγγες και στο θώρακα παράσταση του Βελλερεφόντη με τον Πήγασο. Το σήμα της ασπίδας του Αχιλλέα είχε τρία πόδια σε κίνηση ενωμένα στον ομφαλό της ασπίδας, την λεγόμενη τρισκελίδα, ένα είδος σβάστικας.
Είναι ολοφάνερη η επίδραση των αρχαίων συμβόλων της φατρίας στα επόμενα οικόσημα που εμφανίστηκαν σε μια σε μια εποχή κάτω από την επιρροή των Φράγκων. Τα συναντάμε κυρίως στα νησιά των Κυκλάδων, των οποίων η ιστορία προβάλει την πορεία των Φράγκων κατακτητών από τον 12ο έως 18ο αιώνα. Η ανάγκη όμως για προβολή του «ανήκειν» συνεχίστηκε και αργότερα. Οι κατακτητές είχαν φέρει μαζί τους τα οικόσημά τους και τα τοποθετούσαν στα υπέρθυρα ή στους τοίχους των κάστρων τους, των εκκλησιών, των αποθηκών και σε κάθε χώρο που σηματοδοτούσε την ιδιοκτησία τους. Πάντα δίπλα από τα σύμβολα της φαμίλιας τους υπήρχε το φτερωτό λιοντάρι του Αγ. Μάρκου, το σύμβολο της Βενετίας.
Η ανάγκες της ανθρώπινης ταυτότητας αναπροσαρμόστηκαν και από το γενικό της φαμίλιας και της ανθρώπινης αγέλης ο συμβολισμός της φατρίας άλλαξε και έγινε προσωπικός συμβολισμός. Έτσι γεννήθηκαν τα ex libris. Κατασκευασμένα από καλλιτέχνες – χαράκτες απεικόνιζαν την ταυτότητα του ιδιοκτήτη τους και όλα τα χαρακτηριστικά που επιθυμούσε για να προσδιορίσει τις ιδιότητές του. Τα ex libris πάντα συνόδευαν τα βιβλία του ιδιοκτήτη από την πρώτη σελίδα μαζί με τους τίτλους του, ένα σήμα που είχε γραφεί στα Λατινικά ή στα Ελληνικά ή και βέβαια στην επιθυμητή γλώσσα του. Θύμιζε μια μορφή προσωπικού γραμματοσήμου. Δεν ήταν το ίδιο με το οικόσημο, αλλά συνέχιζε μια λειτουργία του σημαντική για τον αφέντη του. Ιδιαίτερα σε μια εποχή που τα βιβλία δεν λειτούργησαν ως μαζικό προϊόν, αλλά ως μοναδικά κομψοτεχνήματα ζωγραφικής, χαρακτικής και εκδοτικής τέχνης.
Τα ex libris γενικεύτηκαν και χαρακτήρισαν το επίπεδο πολιτισμού και καλλιτεχνήματος σχεδόν σε όλες της Ευρωπαϊκές χώρες και αλλού. Ιδιαίτερα τον 18ο και 19ο που τα βιβλία και οι χάρτες είχαν μαζικότερη αποδοχή από τους γραμματιζούμενους, τα ex libris προσδιόρισαν το επίπεδο του πολιτισμού, αλλά και την προσωπική ιδιοκτησία.
Φαίνεται ότι η ταυτότητα της ανθρώπινης αγέλης και φαμίλιας έχασε κάποιους λόγους ύπαρξης με αποτέλεσμα να γίνει προσωποποιημένη. Πάντα στην πορεία της ανθρωπότητας υπήρχε μια μετάλλαξη βασισμένη στις σύγχρονες πλέον ανάγκες. Τα σύμβολα της ταυτότητας έγιναν οικόσημα, τα οικόσημα πήραν πολλές νέες μορφές για τη φατρία και οδήγησαν στο ατομικό ex libris. Το τι θα γίνει στο μέλλον είναι άγνωστο. Η ιστορία των συμβόλων ακολουθεί αναγκαστικά τα νέα επιτεύγματα. Τα μέσα προσδιορισμού της ταυτότητας αλλάζουν με μεγάλες ταχύτητες. Το σίγουρο είναι ένα: οι συνθήκες που επέβαλαν τους συμβολισμούς ταυτοτήτων στους αρχαίους Έλληνες, τα οικόσημα των Φράγκων στα μεσαιωνικά χρόνια και τα ex libris στα χρόνια της μαζικής εκδοτικής δραστηριότητας έχουν εξανεμιστεί.
- Ο Αντώνης Λιοναράκης είναι Ομότιμος Καθηγητής της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου.
