Η τσαρική Ρωσία απεικονίζεται σαν χταπόδι που απλώνει τα πλοκάμια του και η Ελλάδα σαν καβούρι που τσιμπά τον αγκώνα της Τουρκίας, σε «θησαυρούς» της χαρτογραφίας από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα
Ενα γιγάντιο μαύρο χταπόδι καλύπτει τη Ρωσία και απλώνει τα πλοκάμια του σε Ευρώπη και Ασία. Είναι η απειλή του τσαρισμού, με αφορμή τον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1877. Πρόκειται για έναν πολιτικοσατιρικό χάρτη που εκφράζει εύγλωττα το πολιτικό και διπλωματικό κλίμα κατά την συγκεκριμένη περίοδο. Δημιουργήθηκε από τον Βρετανό Fred W. Rose στην καρδιά της εποχής, από τα 1850 περίπου έως τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, που ανθεί το είδος της σατιρικής χαρτογραφίας, η οποία στοχεύει στον σχολιασμό της εξαιρετικά περίπλοκης σχέσης ανάμεσα σε μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη και αυτοκρατορίες.
Η σατιρική χαρτογραφία, η οποία προσεγγίζει την πολιτική γελοιογραφία, είναι σχεδόν άγνωστη στο ευρύ κοινό, ακόμη κι σ’ αυτό που γνωρίζει τη λεγόμενη επιστημονική χαρτογραφία. Ευκαιρία για να έρθουμε σε επαφή με το είδος είναι η έκθεση χαρτών από τη συλλογή του καθηγητή Παναγιώτη Σουκάκου στο Ιδρυμα Β. & Μ. Θεοχαράκη (Βασ. Σοφίας 9), από 7 έως 23 Σεπτεμβρίου. Ανάμεσα στους 200 χάρτες που θα παρουσιαστούν περιλαμβάνονται είκοσι πέντε περίπου έξοχα δείγματα της σατιρικής χαρτογραφίας. Οι σατιρικοί χαρτογράφοι άλλοτε δίνουν ανθρωπόμορφες ή ζωόμορφες φιγούρες στα κράτη της Ευρώπης κι άλλοτε αλληγορικές μορφές, όπως η Μαριάν, το σύμβολο της γαλλικής δημοκρατίας.
Συχνά απεικονίζουν τα κράτη με τις φιγούρες των κυβερνητών τους, όπως τον Βίσμαρκ που κυριαρχεί στο πολιτικό προσκήνιο. Η Ελλάδα αντιπροσωπεύεται βέβαια από τον φουστανελοφόρο. Σε κάποια περίπτωση περιγράφεται σαν καβούρι που τσιμπά τον αγκώνα του Τούρκου, στην περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων. Η τσαρική Ρωσία είναι η μεγάλη απειλή. Ο τσάρος αν δεν παρουσιάζεται με τη μορφή του, τότε την επιθετικότητά του εκφράζει ένα χταπόδι, μία αρκούδα ή δύο μπότες που η μία πατά στην Ευρώπη και η άλλη σε Ασία και Βαλκάνια.
Ανάμεσα στους 200 χάρτες που θα παρουσιαστούν από τις 7 Σεπτεμβρίου περιλαμβάνονται περίπου είκοσι πέντε έξοχα δείγματα της σατιρικής χαρτογραφίας
Σε αυτή την τελευταία περίπτωση, ο συλλέκτης, διάσημος ορθοπαιδικός χειρουργός, μας περιγράφει τον συμβολισμό της ξαπλωμένης Τουρκάλας οδαλίσκης που αντιπροσωπεύει την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά δύο νεκροκεφαλές στο γόνατο και στον ώμο υποδηλώνουν τις σφαγές των Αρμενίων και των Βουλγάρων.
Ωστόσο, η σατιρική χαρτογραφία αποτελεί μόνο ένα μέρος της συλλογής Σουκάκου, η οποία αριθμεί πάνω από 400 χάρτες, από τον αναγεννησιακό 15ο αιώνα, οπότε ανθεί η χαρτογραφία, έως τον 19ο αι., και έχει συγκεκριμένη θεματική. Με τον ίδιο τρόπο που ένας γιατρός επιλέγει την ειδικότητά του, έτσι κι εκείνος, ως συλλέκτης, εστιάζει στην Ελλάδα και την ανατολική Μεσόγειο.
Η τυχαία ανακάλυψη
Σε μια εκπαιδευτική εκδρομή στην Ουγγαρία, ο γιατρός Παναγιώτης Σουκάκος ανακάλυψε τυχαία σε παλαιοπωλείο έναν χάρτη της Ελλάδας. Τον αγόρασε για 5 δολάρια. «Από τότε μου κόλλησε το μεράκι που έγινε περιέργεια και ενδιαφέρον», λέει. Οι επιλογές του επικεντρώνονται στην Ελλάδα, από την αρχαιότητα, με μυθολογικά και ιστορικά θέματα μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους και τη Μικρασιατική εκστρατεία. Δηλώνει περήφανος που κατέχει έναν χάρτη για την Αργοναυτική εκστρατεία, ο οποίος περιλαμβάνεται στο Πάρεργον του Ατλαντα του Αμπραχαμ Ορτέλιους (1527-1598), όπου διακρίνεται στα ελληνικά η φράση «Μωρία παρά τω θεώ». Η συλλογή περιλαμβάνει επίσης θρησκευτικούς χάρτες, που αποτυπώνουν τη γεωγραφία της Βίβλου ή τις περιοδείες των Αποστόλων, και προμετωπίδες και σελίδες τίτλου από μνημειώδεις χαρτογραφικές εκδόσεις, που θα δούμε στην έκθεση. Την πρώτη αθηναϊκή παρουσίαση της συλλογής επιμελείται η Νατάσα Καστρίτη.
Χάρτα
Ενα σπάνιο αντίτυπο της δωδεκάφυλλης Χάρτας του Ρήγα Βελεστινλή, που ενσαρκώνει το όραμά του για την απελευθέρωση του ελληνικού έθνους, τυπωμένης το 1797 στη Βιέννη, δάνειο από τη συλλογή του κυπριακού Ιδρύματος της Σύλβιας Ιωάννου, φιλοξενεί η έκθεση.
ΔΗΜΗΤΡΑ ΡΟΥΜΠΟΥΛΑ
dirouboula@pegasus.gr
