“Μνημεία και κυρίαρχη συλλογική μνήμη”
Του Θανάση Κάππου*
Tα βασικά στοιχεία πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε χώρας περνούν και μέσα από τα μνημεία της, με κάθε περίοδο να αφήνει ανεξίτηλα σημάδια στην ιστορική και τη συλλογική μνήμη.
Οι τοιχογραφίες της Μινωικής εποχής, τα αγάλματα της Βυζαντινής εποχής, οι προτομές των αγωνιστών της επανάστασης του 1821«διαμηνύουν» τις πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές πτυχές της κάθε εποχής.
Τα ιστορικά ευρήματα σε συνδυασμό και μάλιστα ιδιαίτερο, με τα μνημεία στην εκάστοτε δεδομένη συνθήκη έχουν ένα ακόμη ουσιαστικό συμβολισμό: “Εκπροσωπούν” τις προθέσεις, τις βλέψεις και τις επιδιώξεις της εκάστοτε κυρίαρχης τάξης στην προσπάθεια χειραγώγησης συνειδήσεων.
Αποτελούν τρόπους έκφρασης μέσω μιας παράπλευρης οδού, προς τον κοινωνικό ιστό με την ιστορική πραγματικότητα να έχει αποδείξει έμπρακτα ότι στην πολιτιστική συνοχή κάθε εποχής μέσα από τα μνημεία διαφαίνονται πολλά στοιχεία κρίσεων, τριβών και αντιθέσεων.
Στην αρχαία Ρώμη το άγαλμα του εκάστοτε αυτοκράτορα βρίσκονταν σε αρκετά σημεία της πόλης κτισμένο επιβλητικά με σκοπό να γίνεται αντιληπτό σε καθημερινή βάση από τις λαϊκές μάζες. Δημιουργώντας μια συνείδηση πως είναι ο μοναδικός ηγέτης χωρίς κανένα απολύτως δικαίωμα αμφισβήτησης.
Έχουμε στον αντίποδα όμως και εκείνες τις ιστορικές περιόδους με έντονη κοινωνική κινητικότητα, που ο λαός ήθελε να διώξει ότι είχε σχέση με το παρελθόν.
Η Κομμούνα του Παρισιού το 1871 με τον εξεγερμένο λαό να διαλύει ό,τι είχε σχέση με τη διεφθαρμένη εξουσία, ενώ τον Οκτώβρη του 1917 ο ρωσικός λαός εισέβαλε στα ανάκτορα της Αγίας Πετρούπολης (Λένιγκραντ) διαλύοντας ο,τι είχε σχέση με την τσαρική εξουσία των Ρωμανώφ.
Ελλάδα. Αύγουστος 1949. Η ήττα του Δημοκρατικού Στρατού από την εγχώρια αστική τάξη, έχει δημιουργήσει νέα δεδομένα. Οι νικητές προσπαθούν με μια γενικευμένη προσπάθεια συκοφάντησης, προβολής και ουσιαστικά ανάγκης για «επιβεβαίωση» να δείξουν τα κατορθώματα της νίκης τους. Η προτομή του Αμερικάνου προέδρου Τρούμαν ήταν μια από τις πρώτες αριστοτεχνικά δομημένες πολιτιστικές κινήσεις με βαθιά πολιτικά χαρακτηριστικά. Με το πρόσχημα της «ενίσχυσης των πατριωτικών δυνάμεων από τον φόβο του κομμουνισμού», έκανε την Ελλάδα προτεκτοράτο.
Οικονομική βοήθεια, στρατιωτικό υλικό, ΟΥΝΡΑ, εν μέσω της οικονομικής κρίσης ήταν αρκετά για να ενισχυθεί το πρόσχημα του κομμουνιστικού κινδύνου.
«Στρατηγέ μου, ιδού ο στρατός σας». Η παροιμιώδης φράση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου πριν την εφαρμογή του δόγματος Τρούμαν, προς τον «στρατιωτικό σύμβουλο» των ΗΠΑ Βαν Φλητ, δεν ήταν παρά ένας προπομπός.
Το άγαλμα του Ελευθέριου Βενιζέλου «αποκαλύφθηκε» το 1969 κάπου στους Αμπελοκήπους παρουσία του πρωθυπουργού και πρωτεργάτη της χούντας Γεωργίου Παπαδόπουλου. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος κορυφαίος εκπρόσωπος της αστικής τάξης στην Ελλάδα του 20ου αιώνα οδήγησε τη χώρα σε μια από τις μεγαλύτερες καταστροφές στην ιστορία της. Ο ιμπεριαλιστικός επεκτατισμός και ο μεγαλοϊδεατισμός του για τις χαμένες πατρίδες στοίχισαν χιλιάδες νεκρούς και πρόσφυγες. Η ιδέα μιας μεγάλης Ελλάδας ίσως να σήμαινε πολλά, είναι σίγουρο πως για τους επικυρίαρχους Ευρωπαίους και μη της εποχής σήμαινε ακόμη περισσότερα.
Οι «πηγές» της Τουρκίας και η φυσική της θέση έπαιξαν μεγάλο ρόλο στα μελλοντικά σχέδια των μεγάλων της Ευρώπης με τον Βενιζέλο να έχει γίνει όμως άγαλμα που “κοσμεί” το κέντρο της Αθήνας.
Ένα ακόμη παράδειγμα επιβεβαίωσης των νικητών απέναντι στους ηττημένους από το κράτος και το παρακράτος της Δεξιάς μετά τον εμφύλιο είναι και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το κολαστήριο στη Μακρόνησο η Γυάρος και όλοι οι τόποι συγκέντρωσης πολιτικών κρατουμένων μετά το τέλος του Εμφυλίου, αποτελούν αδιάψευστο μνημείο αλλοίωσης της ιστορικής παρακαταθήκης από την πλευρά των νικητών, αλλά και παράδειγμα προς μίμηση από την πλευρά των ηττημένων για την υπεράσπιση των ιδεών τους.
Εκτελέσεις, βασανιστήρια, άνθρωποι που έχασαν τα λογικά τους θα μας θυμίζουν που μιλούσαν για την εξυγίανση της κοινωνίας για άθρησκους, χριστιανούς και όχι μόνο. Μάλιστα όλα με την ανοχή της Εκκλησίας, αλλά και σε κάμποσες περιπτώσεις με τη συνδρομή της. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός και οι παπάδες που «κήρυτταν» την αγάπη στην Μακρόνησο και την Γυάρο έδειξαν κατάφορα τον ρόλο της Εκκλησίας την εποχή εκείνη. Όμως όσο και να προσπαθούν κάποιοι να εξομαλύνουν τις ανισότητες του παρελθόντος και μας υπενθυμίζουν πως το παρελθόν πέρασε και μάλιστα ανεπιστρεπτί τα μνημεία θα παραμένουν στη θέση τους για να λειτουργούν ως αδιάψευστοι μάρτυρες της ιστορικής και κατ΄ επέκταση της πολιτικής πραγματικότητας.
Τα τελευταία σαράντα χρόνια στην Αθήνα κατά κύριο λόγο έχουν ανεγερθεί μνημεία που παρουσιάζουν με κομψό αρχιτεκτονικό τρόπο την ιστορική πραγματικότητα. Ο Αλέξανδρος Παπάγος αρχιστράτηγος του κυβερνητικού στρατού στον Γράμμο και μετέπειτα πρωθυπουργός με τον Ελληνικό Συναγερμό «κοσμεί» με το άγαλμα τουέναν από τους κεντρικότερους δρόμους της Αθήνας τη Λεωφόρο Μεσογείων. Στη συνοικία του Παπάγου καβάλα στο άλογο δείχνει τον δρόμο προς την νίκη. Ο συνεργάτης του Βαν Φλητ κατά των «κομμουνιστοσιμοριτών» βρίσκεται έφιππος στην οδό Μεσογείων για να μας θυμίζει ποιος ξέρει τι;
O άνθρωπος που συνεργάστηκε άψογα με τον Πιουριφόι έγινε και άγαλμα. Ένα ακόμη παράδειγμα παραποίησης της ιστορικής μνήμης μέσα από από τα μνημεία αποτελούν οι πλακέτες που βρίσκονται στα αστυνομικά τμήματα σε ολόκληρη την Αθήνα και αναφέρουν τους νεκρούς αστυνομικούς που έπεσαν κατά το “καθήκον” τον Δεκέμβρη του 1944. Το λιγότερο που μπορούμε να πούμε γι΄ αυτή την περίπτωση είναι πως για τον Δεκέμβρη του 1944 μίλησε με “στοιχεία” η ιστορική πραγματικότητα.
Την Κυριακή 3 Δεκεμβρίου όταν ο λαός της Αθήνας είχε κατέβει στου δρόμους για να υπερασπιστεί τα δίκια του, οι χωροφύλακες είχαν πάρει θέση στην ταράτσα του ξενοδοχείου της Μεγάλης Βρετάνιας και στις γύρω ταράτσες με μοναδικό στόχο να σπείρουν τον θάνατο. Όταν η πορεία έφτασε σε απόσταση βολής οι χωροφύλακες, οι ταγματασφαλίτες μαζί με τους Άγγλους επιτέλεσαν τον στόχο τους.
Ο Γέρος της Δημοκρατίας Γεώργιος Παπανδρέου και ο αρχηγός της Αστυνομίας Πόλεων είχαν επιτελέσει το έργο τους. Στο Πεδίο του Άρεως υπάρχει το μνημείο του Ιερού Λόχου που μαζί με την Ταξιαρχία του Ρίμινι ήρθαν το 1944 στην Αθήνα για να βοηθήσουν τους Άγγλους. Μετά τη συμφωνία της Καζέρτας και την υποταγή όλων των ελληνικών δυνάμεων στο στρατηγείο στης Μέσης Ανατολής άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για τις κομμουνιστικές δυνάμεις στην Ελλάδα. Ο Ιερός Λόχος, η ταξιαρχία του Ρίμινι και η αστυνομία έπνιξαν την Αθήνα στο αίμα. Ένα ακόμη ιστορικό μνημείο που έχει παίξει με τον όποιο τρόπο τον ρόλο του στην παραποίηση της ιστορικής μνήμης.
*Ο Θανάσης Κάππος είναι συγγραφέας και ποιητής
