Φερνάντο Πεσόα: Ο ποιητής και φιλόσοφος των ετερωνύμων
Γράφει η Τιτίκα-Μαρία Σαράτση
Στις 13 Ιουλίου 1893 πεθαίνει ο πατέρας του ποιητή, φιλοσόφου, κριτικού και μεταφραστή ο Fernando António Nogueira Pessoa( 1888-1935).
Όπως γράφει ο ίδιος, ο θάνατος του πατέρα του καθόρισε και την κατεύθυνσή του. Όταν το 1895 η μητέρα του έκανε το δεύτερο γάμο της με τον πρόξενο της Πορτογαλίας στο Ντουρμπάν η παιδεία του νεαρού Πεσόα ήταν αγγλική, παράγοντας που επηρέασε καθοριστικά και διαμόρφωσε αναπόφευκτα την μοίρα του.
Ο Πεσόα θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του 20ου αιώνα και από τους μεγαλύτερους Πορτογάλους ποιητές. Έγραψε όχι μόνο στα πορτογαλικά αλλά και στα γαλλικά και στα αγγλικά. Αυτή η εξοικείωσή του με πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες , ο μυστικισμός και ο ερμητισμός του αναμφισβήτητα συνέβαλαν και στην δημιουργία των «ετερωνύμων» του. Υπέγραφε πολλά έργα του με «ετερώνυμα», με άλλο όνομα, αρνούμενος να τα ονομάσει «ψευδώνυμα», γιατί όπως ο ίδιος έλεγε οι χαρακτήρες του είχαν τη δική τους πνευματική αυτόνομη ύπαρξη. Δημιούργησε 80 περίπου «ετερώνυμα» αλλά τρία ήταν τα σημαντικότερα: Alberto Caeiro, Álvaro de Campos, and Ricardo Reis.
Τα «ετερώνυμά του» του επέτρεπαν να εκφράζει ακραίες και συχνά μη δημοφιλείς απόψεις. Ο Πεσόα ήταν δεινός αστρολόγος και μυστικιστής. Στην εποχή του παρέμεινε σχεδόν άγνωστος. 47 χρόνια μετά το θάνατό του από κίρρωση του ήπατος στα 47 του χρόνια, τα γραπτά του βρέθηκαν σε μια κασέλα.
Το αριστούργημά του Το Βιβλίο της Ανησυχίας είναι ένα σύνολο από βινιέτες και στίχους, ίσως η πιο αυθεντική και πρωτότυπη αυτοβιογραφία που γράφτηκε ποτέ. Τα όνειρα, το παράδοξο της αυτογνωσίας κυριαρχούν. Όπως ο ίδιος έγραψε «οι σύγχρονοί μου δεν με κατάλαβαν. Όμως ίσως στο μέλλον κάποιος που θα διαβάσει αυτές τις γραμμές θα καταλάβει και θα αισθανθεί πώς ένοιωσα όταν δεν με καταλάβαιναν».
Το παράδοξο της αυτογνωσίας, η βύθιση στην άβυσσο της ψυχής δημιουργούν ένα τοπίο απαράμιλλης αγωνίας και ομορφιάς. Πως συνδυάζονται αυτά τα δυο;
Τα ετερώνυμα του Πεσόα μας δίνουν την απάντηση. Αρκεί να έχουμε τη διάθεση και το θάρρος να βυθιστούμε στην άβυσσο, να ξεχάσουμε όσα ξέρουμε και «να επιστρέψουμε από κει που ξεκινήσαμε και να γνωρίσουμε το τοπίο για πρώτη φορά» όπως θα έγραφε ο T. S. Eliot… Θα ήταν μεγάλη αδικία και παράλειψη να μην αναφέρουμε εδώ το ντοκιμαντέρ του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου για μια «συνάντηση κορυφής» στο Saturnia το πλοίο όπου έγινε η συνάντηση κορυφής των ποιητών, Φερνάντο Πεσόα από τη Λισαβόνα και του Κωνσταντίνου Καβάφη από την Αλεξάνδρεια. « Μια νύχτα που αφήνει τη φαντασία όλων των εραστών της ποίησης, να ταξιδέψει ως το άπειρο. Πώς θα μπορούσε να είναι μία τέτοια γνωριμία; Ο Στέλιος Χαραλαμπόπουλος μέσα από την ταινία, ντοκιμαντέρ “Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη”, τοποθετεί τους δύο μεγάλους ποιητές, σε ένα καράβι με προορισμό την Αμερική, (τόπο υποσχέσεων του τότε..). Σε αυτή τη δουλειά όλα είναι ερμηνευτικά μετέωρα. Δεν ξέρουμε τι είναι μυθοπλασία και τι πραγματικότητα. Μα αυτό δεν είναι …. όλα όσα μπορεί το μυαλό να κατασκευάσει, στο πλαίσιο του τί γνωρίζει και τι αφήνει να φανταστεί;»[1]
*Η Τιτίκα-Μαρία Σαράτση είναι φιλόλογος και δημοσιογράφος
