Ιάννης Ξενάκης “Αισθάνομαι ξένος παντού”
Από τον Γιάννη Κουτσοκώστα*
Ο Ιάννης Ξενάκης ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες συνθέτες και αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα, με διεθνή αναγνώριση και ακτινοβολία. Πέθανε στις 4 Φεβρουαρίου του 2001 και έμεινε στην ιστορία για τις πρωτοποριακές μεθόδους του που συνέδεαν τη μουσική με τα μαθηματικά και τις φυσικές επιστήμες. Ήταν όμως και ένα από τα θύματα της σκοτεινής μεταπολεμικής Ελλάδας, που όταν δεν σκότωνε, έδιωχνε τα καλύτερα παιδιά της. Σε αυτή την Ελλάδα, λέγεται ότι απάντησε ο ίδιος ο Ξενάκης μετά τον θάνατό του με έναν δηκτικό, αλλά και άκομψο τρόπο, όπως θα δείτε στη συνέχεια.
Ο Ιάννης Ξενάκης γεννήθηκε στις 29 Μαϊου το 1921 στη Βράϊλα της Ρουμανίας, σπούδασε στην Αθήνα στο Μετσόβειο Πολυτεχνείο (1940-1946) ενώ παράλληλα έπαιρνε μαθήματα αρμονίας και αντίστιξης από τον Αρ. Κουντούρωφ.
Στην Κατοχή πήρε μέρος στην Αντίσταση μέσα από τις γραμμές της ΕΠΟΝ, ήταν στέλεχος της θρυλικής ομάδας «Λόρδος Βύρων» του Ιερού Λόχου των σπουδαστών. Για την αντιστασιακή δράση του φυλακίστηκε από τους Ιταλούς, τους Γερμανούς, αλλά και από τους Άγγλους ενώ στα Δεκεμβριανά τραυματίστηκε από όλμο, με αποτέλεσμα να χάσει το αριστερό μάτι του και να παραμορφωθεί το πρόσωπό του. Για να αποφύγει τη σύλληψη διέφυγε μέσω Ιταλίας στο Παρίσι, καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο και χρειάστηκε να περιμένει πολλά χρόνια για να αρθεί η απαγόρευση επιστροφής του στην Ελλάδα, το 1974. Στη Γαλλία εργάστηκε από το 1947 ως αρχιτέκτονας, συνεργάστηκε με το διάσημο Γάλλο αρχιτέκτονα Λε Κορμπιζιέ στο σχεδιασμό σημαντικών έργων και παράλληλα, συνέχισε τις σπουδές του στη μουσική. Εκεί ανέπτυξε πρωτοποριακές συνθετικές μεθόδους, που συσχέτιζαν τη μουσική και την αρχιτεκτονική με τα μαθηματικά και τη φυσική, μέσω της χρήσης μοντέλων από τη θεωρία των συνόλων, τη θεωρία των πιθανοτήτων, τη θερμοδυναμική κ.ά. Σαν βάση για τη μουσική του σύνθεση χρησιμοποίησε 15 τουλάχιστον μαθηματικές θεωρίες ενώ ήταν από τους πρώτους δημιουργούς που έθεσαν την ιδέα και το αίτημα για την ενότητα φιλοσοφίας, επιστήμης και τέχνης.
«Ηδη από την αρχαιότητα», έλεγε ο ίδιος πολλά χρόνια αργότερα, «η μουσική ήταν συνδεδεμένη με τα μαθηματικά και τη φυσική. Η μεγάλη θεωρία της προσθετικής σύνθεσης, η οποία σήμερα διαπερνά όλους τους τομείς της επιστήμης, έλκει την καταγωγή της από τη μουσική. Η μουσική ανέκαθεν ήταν κοντά σε πολύ σύνθετα φαινόμενα που συνδέονται με την αισθητηριακή αντίληψη… Οι μουσικοί πραγματοποίησαν ανακαλύψεις που έχουν θέση στην πρωτοπορία των μαθηματικών, χωρίς όμως να το γνωρίζουν».
Από το πρώτο μεγάλο του εργο τις “Mεταστάσεις (1954) αποτύπωσε αυτή την τολμηρή και πρωτοποριακή θεωρία. Προσπάθησε, δηλαδή, να εφαρμόσει στη μουσική τους φυσικούς νόμους που διέπουν διάφορα φαινόμενα, όπως π.χ. το θρόισμα των φύλλων ενός δέντρου, την οχλοβοή μιας διαδήλωσης, το τερέτισμα των τζιτζικιών κ.ά., δημιουργώντας μια μουσική «ηχητικών μαζών», «συμπάντων» ή «γαλαξιών». Άφησε πίσω του δεκάδες ολοκληρωμένα μουσικά έργα, βιβλία, δημοσιεύσεις και άρθρα. Δίδαξε σύνθεση στη Σορβόνη, έδωσε πολλά σεμινάρια, ανακηρύχθηκε διδάκτωρ και καθηγητής σε πολλά πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Αμερικής και τιμήθηκε με πολλά διεθνή βραβεία και διακρίσεις. Από το 1966 διηύθυνε το Κέντρο Έρευνας για την Πρωτοποριακή Μουσική στο Παρίσι, ενώ ίδρυσε στην Ελλάδα το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας, που αποτελούσε όνειρο της ζωής του.
Ο ίδιος ο Ξενάκης συχνά δήλωνε με πίκρα «Αισθάνομαι ξένος παντού», ενώ στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται συνήθως ως Γάλλος συνθέτης με ελληνική καταγωγή. Αλλά και η επίσημη Ελλάδα, παρά τις διεθνείς του διακρίσεις, έδειχνε να τον αγνοεί επιδεικτικά για δεκαετίες καθώς μόλις το 1974 του επιτράπηκε να επιστρέψει στην πατρίδα του. Και τον θυμήθηκε μετά τον θάνατό του στις 4 Φεβρουαρίου το 2001. Τότε – λέει μια φήμη – αντιπροσωπεία του Υπουργείου Πολιτισμού πήγε στο σπίτι του στο Παρίσι για να ζητήσει την τέφρα του.
Η σύζυγός του Φρανσουάζ, είπε ότι περίμενε αυτή την επίσκεψη και ότι ο Ξενάκης της είχε δώσει ακριβείς οδηγίες. Τους άφησε να περιμένουν στο σαλόνι και γύρισε κρατώντας ένα κουταλάκι με στάχτη και μια χαρτοπετσέτα. Πλησίασε τον επικεφαλής της αντιπροσωπείας και πολύ σοβαρά του είπε: «Ο Ιάννης μου είπε να σας το δώσω». Ήταν τόση τέφρα, όση προέρχονταν από τα γεννητικά του όργανα.
*Ο Γιάννης Κουτσοκώστας είναι δημοσιογράφος
