Leonard Cohen
Η γενιά του 1930 συναντιέται με αυτή των Υπαρξιστών του 1950 στο νησί της Ύδρας.
Του Αντώνη Λιοναράκη*
Κύριε Cohen, συχνά αναρωτιέται ο κόσμος, εκτός από τον κόσμο της τέχνης, τι άλλο επηρέασε την ποίησή σας και τη μουσική σας;
«Γεννήθηκα πριν από τη γενιά των τζιν κι έτσι μεγάλωσα φορώντας κουστούμια. Φοράω σκούρα κουστούμια σχεδόν σε όλη μου τη ζωή, νιώθω άνετα μ’ αυτά. Ίσως να είναι επειδή έζησα στην Ελλάδα τόσο καιρό, όπου οι περισσότεροι άνδρες του νησιού (εννοεί την Ύδρα), όταν έχουν να πάνε στην εκκλησία ή σε κάποια επίσημη περίσταση, φορούν το σκούρο κουστούμι τους, και ίσως να έρχεται από κει. Δεν το εννοώ με κάποιον θεολογικό τρόπο».
Ο ίδιος πάντα θεωρούσε τον εαυτό του ως ποιητή. Προικισμένος και τυχερός όποιος ποιητής ανακαλύπτει τον κόσμο μέσα από την ποίηση. Αυτός ήταν πάντα ο Leonard Cohen.
Ο Αμερικανός λαϊκός και στιχουργός Woody Guthrie συνήθιζε να λέει: «όλοι κλέβουν από μένα τραγούδια και στίχους, αλλά εγώ κλέβω απ’ όλους». Χαρακτηριστικός μουσικός του πολέμου και της δεκαετίας 1940 είχε χαράξει πάνω στην κιθάρα του το εξής: «αυτή η μηχανή σκοτώνει φασίστες». Η τέχνη και η μουσική από ένα σημείο και μετά δεν ανήκουν σε κανέναν. Ο κάθε καλλιτέχνης εμπνέεται και επηρεάζεται από άλλους καλλιτέχνες. Πάντα.
Ο Leonard Cohen το 1949 στην ηλικία των 15 ετών αγόρασε δεύτερο χέρι μια κιθάρα και ανακάλυψε την ποίηση του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Αργότερα θα πει ότι ο ο Λόρκα τον εκπαίδευσε, του δίδαξε την αξιοπρέπεια της θλίψης και τον εξοικείωσε με τον ρομαντισμό και τη γενναιότητα. Μια λεπτομέρεια που αφορά εκείνη την εποχή είναι ότι η κιθάρα ήταν ένα περιφρονημένο και ασήμαντο όργανο ταυτισμένο με τους κομμουνιστές. Την επόμενη χρονιά, ο Κοέν θα αρχίσει να γράφει ποίηση. Δεκάδες σελίδες κάθε μέρα προσπαθώντας να κατανοήσει την τέχνη του έρωτα. Σήμερα πλέον μπορεί κάποιος να ισχυρισθεί ότι ο Cohen είναι ο πιο σημαντικός ποιητής του Καναδά.
Η κουλτούρα δίνει πάντα μορφή και ώθηση στη δημιουργικότητα. Επομένως, σ ένα τεράστιο κόσμο που διέπει τα δεδομένα κάθε κουλτούρας, η δημιουργικότητα σχηματοποιείται και λαμβάνει διάφορες μορφές επηρεασμένη από την κουλτούρα του τόπου.
Ποιο είναι το θαύμα του σύμπαντος; Να αναδύεται από το Αιγαίο μια μορφή με μακριά μαλλιά που σκεπάζουν τους γυμνούς ώμους και αναμοχλεύουν, συνήθως αδέξια, λόγια που ακούστηκαν χρόνια πριν και καταγράφτηκαν στους αρχαίους βράχους της Τάρα σαν να είναι χαραγμένοι και λαξευμένοι από ιδρώτα και έρωτα. Τα ίχνη τους σχημάτισαν λέξεις διεσπαρμένες στην άμμο που τις ξαναβρήκαν οι νεώτερες γενιές κάπως θολές και αχνές. Δύσκολα διαβάζονται.
Ποιο είναι το θαύμα του σύμπαντος; Τα δύο πρόσωπα να είναι σε μια απόσταση ανάσας το ένα από το άλλο, να ακούνε την αναπνοή τους αργή και βασανιστική, να παρατηρούν το κάθε σημείο του προσώπου τους, τις λακκουβίτσες γύρω από το στόμα τους, τα μάτια να παίζουν με τη φορά τα δαχτύλων καθώς ανακατεύουν τα μαλλιά και χαϊδεύουν το πρόσωπό της. Όταν μισοκλείνει τα μάτια της να φιλάς τις βλεφαρίδες της αργά με μια ανατριχιαστική υπομονή που μόνο ένας ερωτευμένος διαθέτει. Αυτός ήταν ο έρωτας στα χρόνια της απελευθέρωσης της ψυχής και της τέχνης. Αυτό ήταν το θαύμα του σύμπαντος που έζησε ο Leonard Cohen στο τέλος του ταξιδιού του στην Ύδρα.
Ο δρόμος μέχρι την Ύδρα
Κάποιοι τους ονόμασαν Μπίτνικς, κάποιοι άλλοι Υπαρξιστές. Τα παιδιά που γεννήθηκαν πριν τον πόλεμο και μεγάλωσαν με τον φόβο, την αγωνία του αύριο, έζησαν την ατομική βόμβα, βρέθηκαν πολιτικά κυρίως στην επιλογή που είχαν, την ευρύτερη αριστερά. Πίστεψαν σ ένα κόσμο ειρηνικό, χωρίς τις πρώιμες βόμβες Polaris, χωρίς πυρηνικές απειλές από τις μεγάλες υπερδυνάμεις. Έψαξαν την χαμένη αγάπη που μέχρι τότε διάβαζαν στα βιβλία. Ακολούθησαν τα κινήματα Ειρήνης και αφοπλισμού σε Ευρώπη και Αμερική. Γνώρισαν το έργο του Φιλόσοφου Μπέρτραντ Ράσελ, ο οποίος πήρε το Νόμπελ λογοτεχνίας το 1950 για την προσφορά του στον ανθρωπισμό και την ελευθερία της σκέψης. Φυλακίστηκε για τη φιλειρηνική του δράση στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όπως και ο μαθητής του Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, ενώ αντιτάχθηκε στον Χίτλερ, στον ολοκληρωτισμό του Στάλιν, στον πόλεμο του Βιετνάμ και στην εξάπλωση των πυρηνικών όπλων. Η εργογραφία του είναι τεράστια. Μεταξύ άλλων το Μανιφέστο Ράσελ – Αϊνστάιν, μια προειδοποίηση για τους κινδύνους της χρήσης πυρηνικών όπλων και απαίτηση από τις μεγάλες δυνάμεις να πάψουν την κατασκευή τους, το οποίο συντάχθηκε από τον ίδιο το 1955. Ως έφηβος δήλωσε την αντίθεσή του στο Χριστιανικό δόγμα, την οποία πιο μετά μορφοποίησε σ ένα ολοκληρωμένο σύστημα άρνησης του Χριστιανισμού και της θρησκείας. Πριν δολοφονηθεί ο Γρηγόρης Λαμπράκης, η Αριστερά στην Ελλάδα τον τίμησε δημιουργώντας το Σύνδεσμο Μπέρναρντ Ράσελ.
Στην πραγματικότητα επηρέασε την μεταπολεμική γενιά και ενέπνευσε φιλοσόφους, επιστήμονες, καλλιτέχνες και ποιητές. Άλλωστε με το βιβλίο του – σταθμό ‘Principia Mathematica’ to 1912 προσδιόρισε τις δομές της γλώσσας και ιδιαίτερα της αγγλικής και άνοιξε δρόμους για τη σύγχρονη γλωσσολογία.
Σε έναν τέτοιο αγγλοσαξονικό και ιδιαίτερα συντηρητικό κόσμο που προέρχονταν οι νέοι διανοούμενοι των δεκαετιών 1930 και 1950 έψαχναν να βρούνε την προσωπική και κοινωνική ύπαρξη του ανθρώπου και εν τέλει του εαυτού τους. Κάποιοι από αυτούς τη βρήκαν στην επανάσταση και τον Σοσιαλισμό (Ερνέστο Τσε Γκεβάρα και Φιντέλ Κάστρο), αλλά οι προερχόμενοι από τις αγγλόφωνες χώρες την έψαχναν για χρόνια στην προσωπική τους ύπαρξη, κάποιοι στις εκφράσεις της τέχνης. Ίσως και γι αυτό οι τέχνες είχαν τέτοια ανάπτυξη συναγωνίσιμη με την επιστήμη και την ορθολογική σκέψη. Ως συνέχεια της δεκαετίας 1920 πολλοί δημιουργοί εξέφρασαν τα έργα τους στις νέες μεταπολεμικές συνθήκες με μια δυναμική υπερβάσεων και διάθεση αλλαγών. Τα μέσα υπερβάσεων και νέων καλλιτεχνικών συνθέσεων ήταν πλέον πιο προσβάσιμα και πιο πολλά από πριν. Η λογοτεχνία και η ποίηση ακολούθησαν τη ζωγραφική και αρχιτεκτονική, τη φωτογραφία, το θέατρο, η κινηματογραφία ανακάλυψε νέους δρόμους και όλα μαζί είχαν ένα βασικό στόχο: την άρνηση των επιλογών της προηγούμενης γενιάς που έφερε τους πολέμους στον πλανήτη και την ανακάλυψη νέων δημιουργικών διαύλων των τεχνών. Οι πόρτες είχαν ανοίξει στην μεταπολεμική γενιά απ’ άκρη σε άκρη. Από την έντονα παραδοσιακή Ιαπωνία, στην «πολεμοχαρή» Γερμανία και το 3ο Ράϊχ (η Λένι Ρίφενσταλ από κινηματογραφίστρια και φωτογράφος του Χίτλερ βρέθηκε στην Αφρική να αναζητά άγνωστες απομονωμένες φυλές, ίσως ως άλλοθι για τις γενοκτονίες των ναζί που υπηρέτησε) στις χώρες της νεογέννητης Ευρώπης. Οι διανοούμενοι, καλλιτέχνες και επιστήμονες παρέμειναν ακόμα για λίγο στις ευρωπαϊκές χώρες. Σύντομα όμως με διάφορα μέσα μεταφέρθηκαν και αξιοποιήθηκαν από μια Αμερική που συναγωνίζονταν τη Σοβιετική Ένωση σε εξοπλισμούς, επικοινωνίες, δορυφόρους, ατομική βόμβα και ετοιμασίες για την κατάκτηση του διαστήματος.
Από την άλλη ο Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος μπορεί να μπερδέψει με τη λέξη «εμφύλιος». Δεν ήταν εμφύλιος εν τέλει. Ήταν αγώνας δρόμου μεταξύ της δημοκρατίας και του ναζισμού. Ξεκίνησε ως εμφύλιος και κατέληξε εν μέρει παγκόσμιος. Ο στρατηγός Φράνκο με δικτατορικές μεθόδους ξεκίνησε τους διωγμούς και αμέσως μετά τις συρράξεις εναντίων των δημοκρατικών, αναρχικών και κομμουνιστικών δυνάμεων της Ισπανίας. Κέρδισε την εύνοια και την υποστήριξη του Χίτλερ και του Μουσολίνι σε μια εποχή όπου ο φασισμός είχε αναπτύξει αρκετά δυναμικά κινήματα σε όλη την Ευρώπη. Το κάλεσμα των δύο πλευρών για συμμετοχή και αλληλεγγύη έφερε στη χώρα δεκάδες ομάδες αντιφασιστών, αλλά και φασιστών. Υπήρξε μια διαίρεση δυνάμεων που κάποιες φορές δεν ήταν καθαρά πολιτική. Οι ομάδες αυτές είχαν προσωποπαγείς ηγέτες. Το αποτέλεσμα ήταν υπέρ των ανθρωπιστικών καλεσμάτων. Η συντριπτική πλειοψηφία των διανοούμενων τάχτηκε με την ευρύτερη αριστερά. Οι εθελοντές και οι υπερασπιστές της δημοκρατίας ακολούθησαν έναν μονόδρομο για αυτούς, ο οποίος συνεχίστηκε και μεταπολεμικά. Οι διανοούμενοι μη έχοντας άλλη επιλογή από το καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης από τη μία και την επερχόμενη πνευματική αποικιοκρατία της Αμερικάνικης κουλτούρας από την άλλη, έψαχναν άλλους δρόμους καλλιτεχνικής δημιουργίας για αυτό που είχε λείψει περισσότερο από τις σύγχρονες κοινωνίες: τον άνθρωπο.
Οι δημιουργικές σκέψεις οδηγούσαν σε μικρές κοινωνίες, μικρούς παραδείσους όπου οι άνθρωποι ήταν απλοί, φιλικοί και πιο αυθεντικοί από οπουδήποτε αλλού. Κάτι σαν μαγνήτης τράβηξε τους καλλιτέχνες αυτούς σε περιοχές που υπήρχε θάλασσα, ήλιος, βουνά, παράδοση και πολιτισμός.
Μια λέξη τότε εμφανίστηκε στη διεθνή γλώσσα της τέχνης. Η λέξη «Ελλάδα». Πολλοί μιλούσανε για το γαλάζιο της θάλασσας και τους πράσινους τοίχους των βουνών και ακρογιαλιών. Μιλούσαν για έναν φιλόξενο λαό χωρίς πονηριές και σκοπιμότητες, για την αρμονία που εξέπεμπε το Αιγαίο και τα νησιά του και την αυθεντικότητα της ανθρώπινης ψυχής. Η μαγεία της φύσης και του ενάρετου ανθρώπου επικεντρώθηκε στη μικρή αυτή γωνιά της Μεσογείου.
Από τους πρώτους που μαγεύτηκαν από τα τουρκουάζ χρώματα του αρχιπελάγους ήταν η Σουηδή Μπι Μπι Άντερσον, η ζωγράφος του Πανεπιστημίου της Στοκχόλμης. Ήρθε στην Ελλάδα το 1958 και εγκαταστάθηκε σ ένα χωριό της Κρήτης κοντά στα Χανιά. Οι συζητήσεις όμως περιστρέφονταν γύρω από ένα νησί δωρικά σχεδιασμένο και με πρόσφατη ιστορία για το ρόλο του στην Ελληνική επανάσταση, την Ύδρα.
Οι περισσότεροι καλλιτέχνες και επιστήμονες δεν ένιωσαν ποτέ ότι ανήκουν στο κοινωνικά συντονισμένο περιβάλλον της χώρας τους. Δεν μπόρεσαν να αφομοιωθούν από τις μεταπολεμικές δυνάμεις, ανεξάρτητα της προέλευσής τους. Όπως την δεκαετία 1960 όπου εναλλακτικοί προορισμοί αποτέλεσαν η Ινδία και το Θιβέτ, έτσι και οι επιλογές του γαλάζιου αρχιπελάγους της χώρας μας τις δεκαετίες 1950 και αρχές 1960 αποτέλεσαν τον υπαρξιακό προορισμό ορισμένων προικισμένων ανθρώπων. Η επικοινωνία μεταξύ τους ανέφερε τους μικρούς παραδείσους του Αιγαίου και του Αργοσαρωνικού. Έτσι η Ύδρα έγινε το πνευματικό κέντρο της ποίησης, των εικαστικών και της λογοτεχνίας. Συγκέντρωσε έλληνες και ξένους δημιουργούς, οι οποίοι μπόρεσαν και μοιράστηκαν τον κοινό τους έρωτα για το νησί.
Από τους πρώτους που έφτασαν στην Ύδρα και ως γνήσιος Υδραίος ο Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας ήταν σημαντικός Έλληνας ζωγράφος (κυβιστής), γλύπτης, χαράκτης, εικονογράφος, ποιητής συγγραφέας και ακαδημαϊκός. Διετέλεσε καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και ιδρυτικό μέλος του ελληνικού τμήματος της “AICA” (Association Internationale des Critiques d’Art, Διεθνής Ένωση Κριτικών Τέχνης).
Το 1934 εκθέτει στην Gallerie des Cahiers d’ Art του Παρισιού πίνακες και γλυπτά του, ενώ συμμετέχει σε διεθνείς εκθέσεις τόσο στο Παρίσι όσο και στη Βενετία. Το 1935 εκθέτει 61 πίνακές του στη Λέσχη των Καλλιτεχνών, μαζί με έργα του Τόμπρου και του Μιχαήλ Γουναρόπουλου. Το ίδιο έτος εκδίδεται από τον Ανατόλ Γιακοβσκί λεύκωμα με έργα χαρακτικής 23 κορυφαίων καλλιτεχνών, όπως των Πάμπλο Πικάσσο, Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, Αλμπέρτο Τζιακομέττι, Βασίλι Καντίνσκι κ. ά. στο οποίο περιλαμβάνει έργα του.
Ο Αμερικανός συγγραφέας Henry Miller στο σπίτι του Γκίκα δούλεψε το αριστούργημά του «Ο Κολοσσός του Μαρουσίου» επισκεπτόμενος μαζί με τον Βρετανό συγγραφέα Lawrence Durrell την Ύδρα το 1939. Έλληνες επισκέπτες που δημιούργησαν κάτω από τον γαλάζιο ουρανό του Αργοσαρωνικού ήταν οι Γ. Σεφέρης, Οδ. Ελύτης, Π. Τσέτσης , Γ. Μόραλης, Γ. Τσαρούχης, Ν. Εγγονόπουλος και Δ. Πικιώνης.
Αυτό το νησί φαίνεται ότι παράγει έναν μοναδικό σπόρο που γεννιέται από αυτό την πολυμορφία του γαλάζιου και μια κρυφή δύναμη προερχόμενη από τους καπεταναίους και τους αγώνες τους. Ευλογημένο να είναι πάντα.
Λίγο μετά τον πόλεμο έγινε αγαπημένο οχυρό που ενέπνεε τον έρωτα και την καλλιτεχνική δημιουργία. Συχνοί επισκέπτες ήταν τότε οι Greta Garbo, η Brigitte Bardot, η Elizabeth Taylor και ο Peter Ustinov, ενώ αργότερα αγκυροβολούσε συχνά η «Χριστίνα» του Ωνάση με την Κάλλας και αργότερα με την Jackie Kennedy.
Ο Henry Miller στο βιβλίο του «Ο Κολοσσός του Μαρουσίου» γράφει: «η καθαρότητα, η άγρια και γυμνή τελειότητα της Ύδρας… Η Ύδρα είναι ένας βράχος που αναδύεται από τη θάλασσα σαν μια τεράστια φρατζόλα απολιθωμένο ψωμί. Όταν το ψωμί μεταβάλλεται σε πέτρα, την οποία ο καλλιτέχνης λαμβάνει ως αμοιβή για την εργασία του, αρπάζει με το βλέμμα του την πυγμή στη γη των υποσχέσεων».
Ο κινηματογράφος δεν έμεινε πίσω. Το 1956 ο Μιχάλης Κακογιάννης γυρίζει την ταινία «The girl in Black», το οποίο βραβεύτηκε ως το καλύτερο ξενόγλωσσο φιλμ ξένης γλώσσας στη Γαλλία. Ακολούθησε ο Jean Negulesco γυρίζει την ταινία «Boy on a Dolphin» (Το παιδί και το δελφίνι) με την εκρηκτική «Sophia Loren» (Σοφία Λόρεν). Η μεγάλη επιτυχία ήρθε με τον «Jules Dassin» (Ζυλ Ντασέν) το 1962 και την Φαίδρα. Ένα δράμα που βασίζεται στο Έργο του Ευριπίδη με πρωταγωνιστές την Μελίνα Μερκούρη και τον Anthony Perkins. Πρόσφατα ο Michael Winterbottom γύρισε το «The trip to Greece» (2020).
Είναι αξιοσημείωτο ότι ένα νησί χωρίς αυτοκίνητα σχετικά και ανεπτυγμένο τουριστικά, συνεχίζει να εμπνέει καλλιτέχνες από όλον τον κόσμο. Είναι πολλοί εκείνοι που ζουν και σήμερα στην Ύδρα. Ο πολύ γνωστός μουσικός David Gilmour των Pink Floyd κατοικεί με την γυναίκα του Polly Samson στην Ύδρα, η οποία έγραψε το περίφημο βιβλίο «A Theatre for Dreamers». Η Ύδρα κρατά ακόμα το σκήπτρο ενός καλλιτεχνικού νησιού με μεγάλη κινητικότητα και φαίνεται ότι το έχει κρατήσει με σεβασμό μέσα στην ιστορία της.
Ο ποιητής και νομπελίστας Γιώργος Σεφέρης ήταν ένας διακεκριμένος ερασιτέχνης φωτογράφος. Μέσα από τον φακό του μπορούμε να δούμε και να φανταστούμε την Ύδρα του 1940 και τους ανθρώπους της τέχνης που την αγάπησαν βαθιά.
Μια μορφή και ένας θρύλος της σύγχρονης Ελληνικής ιστορίας, αλλά και του Β παγκοσμίου πολέμου ήταν ο Patrick Leigh Fermor. Ως Ταγματάρχης πολέμησε στην Βρετανική αντικατασκοπεία ‘Special Operations Executive’ (SOE) με σημαντική παρουσία στον Ελλαδικό χώρο. Πρωτοστάτησε στην απαγωγή του Γερμανού στρατηγού Heinrich Kreipe στην Κρήτη μαζί με άλλους Βρετανούς και Κρητικούς αντιστασιακούς. Αγάπησε την Ελλάδα πολύ και έμεινε στην Ύδρα δύο χρόνια. Συγγραφέας που έμεινε έως το τέλος της ζωής του στη Μάνη. Έγραψε δεκάδες βιβλία έχοντας χτίσει ένα από τα πιο όμορφα κτήρια στον Ελλαδικό χώρο. Υπήρξε φίλος του Νίκου Χατζηκυριάκου Γκίκα από τη δεκαετία του 1930. Δεν ξέρουμε πως αποχαιρέτησε ο Cohen τον τόπο που λάτρεψε, αλλά προσωπικά τον φαντάζομαι πάνω σ’ ένα λόφο να αγναντεύει το γαλάζιο του Αρχιπελάγους και να σκέφτεται τους έρωτες που γλιστρούσαν μέσα από τα μουσικά του δάχτυλα. Όμως η γυναίκα που αγάπησε και λάτρεψε περισσότερο μέχρι το τέλος της ζωής του ήταν η Marian. Όλοι γνωρίζουν ότι ο δρόμος θα της φέρει τον αιώνιο ύπνο και είναι πολύ κοντά. Ο Cohen της γράφει μια επιστολή «Βρίσκομαι τόσο κοντά σου που αν απλώσεις το χέρι σου θα αγγίξεις το δικό μου». Την ώρα που έκλεινε τα μάτια της για πάντα άπλωσε το χέρι της να πιάσει το δικό του. Μετά από λίγους μήνες ακολούθησε και ο Leonard Cohen.
Το 1985 ο Cohen αφιέρωσε στην Ελλάδα το ποίημα του «Days of Kindness» γράφοντας χαρακτηριστικά:
Η Ελλάδα είναι ένα όμορφο μέρος
Για να κοιτάζεις το φεγγάρι
Μπορείς να διαβάζεις με το φεγγαρόφωτο
Μπορείς να διαβάζεις στην ταράτσα
Μπορείς να δεις ένα πρόσωπο
Όπως το είδες όταν ήσουν νεαρός
Ήταν όμορφη εποχή τότε
Λάμπες πετρελαίου και κεριά
Και αυτές οι μικρές φλόγες
Που επιπλέουν όπως ο φελλός στο ελαιόλαδο
Αυτό που αγαπούσα στην παλιά μου ζωή
Δεν το έχω ξεχάσει
Ζει στη σπονδυλική μου στήλη
Η Μαριάν και το παιδί
Οι ημέρες της ευγένειας
Και φαίνεται στα κλάματα
Προσεύχομαι ότι μια αγαπημένη ανάμνηση
Υπάρχει μέσα σε αυτά επίσης
Τα πολύτιμα που πέταξα
Για μια εκπαίδευση στον κόσμο
Ω Ελλάδα, έχεις τις χάρες μιας Ύδρας, έχεις για εραστές αυτούς που εμπνεύστηκαν από τα χρώματά σου και τις μυρωδιές σου, έχεις για αγαπητικούς αυτούς που ξελόγιασες με τον έρωτά σου. Παραδίπλα είμαστε όλοι εμείς που αγάπησες και σ’ αγαπήσαμε. Συγχώρεσε μας που δεν σου ήμασταν πάντα πιστοί. Κάποιες φορές λοξοκοιτάξαμε άλλες ομορφιές. Το πληρώσαμε γιατί δεν είχαμε μαζί μας οδηγό. Και εμείς ήμασταν μικροί μπροστά στο μεγαλείο σου.
*Ο Αντώνης Λιοναράκης είναι συνεργάτης μας, ομότιμος καθηγητής στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
27/2/2025
