Μέρος Β: Καλύμνιοι σφουγγαράδες. Οι ήρωες των βυθών!

επιμέλεια Μίχάλης Παναγιώτου

ΤΡΟΠΟΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ
ΤΩΝ ΣΦΟΥΓΓΑΡΙΩΝ – ΕΜΠΟΡΙΟ
ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ | ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΟΙΚΟΙ | ΑΚΜΗ | ΠΑΡΑΚΜΗ
ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Η επεξεργασία του σφουγγαριού αρχίζει αμέσως μετά την εξαγωγή του από τη θάλασσα, διότι το ζώο πεθαίνει πολύ γρήγορα και η αποσύνθεση που ακολουθεί με αποτέλεσμα την καταστροφή του σφουγγαριού.

Με ποδοπάτημα και πλύσιμο με θαλασσινό νερό αφαιρείται το σώμα του ζώου. Αφαιρούνται ξένα σώματα (άμμος, πέτρες, διάφορα μικρόζωα, καρκινοειδή και οστρακοειδή που συμβιώνουν πάνω του).
Ύστερα αφήνονται στον ήλιο να πεθάνουν και επαναλαμβάνεται η ίδια διαδικασία. Περασμένα σε αρμαθιές ρίχνονται στη θάλασσα τη νύχτα όπου με τα κύματα ξεπλένονται από τα υπολείμματα της μεμβράνης. Στη συνέχεια, ανασύρονται από τη θάλασσα, στύβονται και απλώνονται στον ήλιο για να στεγνώσουν.
Μετά πακετάρονται σε σακιά και αποθηκεύονται στο σκάφος. Είναι απαραίτητο να ξαναβρεχτούν και να στεγνώσουν γιατί με την υγρασία μπορεί να πάρουν το χρώμα της σκουριάς. Αυτό τα καθιστά κατώτερης ποιότητας μέχρι και εντελώς άχρηστα.

Το ψαλίδισμα των σφουγγαριών στην αποθήκη του Ν. Βουβάλη στην Κάλυμνο

Πολλές φορές γίνεται στο πλοίο πρόxειρο ψαλίδισμα και κατάταξη σε κατηγορίες με σκοπό την υψηλότερη τιμή πώλησης. 

Με την επιστροφή του πλοίου τα σφουγγάρια απλώνονται πάλι για να επιδειχθεί η παρτίδα στους εμπόρους. Το εμπόρευμα πωλείται και αγοράζεται ως ενιαίο σύνολο. 

Στα σπογγαλιευτικά κέντρα της Φλόριδας η επεξεργασία είναι πιο απλή. Τα σφουγγάρια αφήνονται να καθαριστούν από τη θάλασσα μέσα σε καλαμένια περιφράγματα, τα crawls και οι παρτίδες πωλούνται σε δημόσιους πλειστηριασμούς.

XΗΜΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Οι έμποροι μεταφέρουν τα σφουγγάρια στις αποθήκες που είναι τα εργαστήρια της επεξεργασίας.
Εκεί xωρίζονται σε κατηγορίες, ποιότητες και μεγέθη.

Αρχικά τοποθετούνται σε διάλυμα υδροxλωρικού οξέος για να διαλυθούν τα διάφορα στερεά σώματα που περιέxουν. Για την πλήρη εξουδετέρωση του οξέος αυτού, που σκουραίνει και σκληραίνει τα σφουγγάρια, βαπτίζονται σε διάλυμα καυστικής ποτάσας, με το οποίο αποκτούν και πάλι ελαστικότητα και απαλότητα.

Για να αποκτήσουν μεγαλύτερη λεύκανση βαπτίζονται σε υπερμαγγανικό οξύ και στη συνέxεια πλένονται με θειικό οξύ για να μαλακώσoυν. Ακολουθεί πλύσιμο με καθαρό νερό και τέλος μπαίνουν σε ένα πολλή αραιό διάλυμα καυστικής σόδας που τους αποδίδει την ελαστικότητα τους, την απαλότητά τους και την καλύτερη εμφάνιση.

Το ψαλίδισμα και  η συσκευασία & το τσουβάλιασμα 

ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΟΙΚΟΙ

Ιδιαίτερα όμως οι Καλύμνιοι έμποροι επιδόθηκαν στο διεθνές εμπόριο εγκατασταθέντες σε ξένες πρωτεύουσες και μεγαλουπόλεις, όπως οι οίκοι των:

Κόκκινου (Άμστερνταμ),

Μ. Πελεκάνου (Καλκούτα),

@ O εμπορικός οίκος τής ΤΕΡΓΕΣΤΗΣ ανήκε όπως αναφέρεται ανήκε στούς Α/ΦΟΥΣ ΗΛΙΑΔΗ,ήταν οι:¨ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΗΛΙΑΔΗΣ [ Παππούς μου από την μητέρα μου ] , Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΗΛΙΑΔΗΣ και Ο ΜΙΧΑΗΛΟΣ ΗΛΙΑΔΗΣ……….

με κορυφαίο το “Βασιλέα των σπόγγων” Νικόλαο Βουβάλη με κεντρικό κατάστημα στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στην Αθήνα, στο Παρίσι και τις Μπαχάμες, δημιούργησαν ένα τεράστιο οικοδομικό συγκρότημα, αλλά και διέθετε μεγάλα χρηματικά ποσά για πολλά κοινωφελή έργα στην πατρίδα.

Με την είσοδο της αμερικανικής παραγωγής της περιοχής της Φλόριδας και ιδιαίτερα του Τάρπον Σπινγκς που αποικίστηκε από Δωδεκανήσιους δύτες με τις οικογένειες τους στις αρχές του 1900, το διεθνές σπογγεμπόριο πήρε μια νέα διάσταση, με νέα πολύ μεγάλες ποσότητες κατά πολύ φθηνότερου σφουγγαριού.
Τιμολόγιο της εταιρείας “Ν. Βουβάλης”
στο Λονδίνο με τα σήματα και τα βραβεία

Τιμολόγιο των σπογγεμπόρων
“Πέτρας – Γιαννέλης” από την Αίγινα

ΑΚΜΗ

Στις αρχές του 19ου αιώνα οι συνθήκες της εποχής δεν ευνοούσαν την ανάπτυξη του εμπορίου σφουγγαριών . Η χρήση του ήταν περιορισμένη στην οικιακή και σωματική καθαριότητα, η παραγωγή του λόγω της αλίευσης από γυμνούς δύτες επίσης περιορισμένη και το κόστος του υψηλό.

Στα μέσα του 19ου αιώνα η αυξημένη ζήτηση των σπόγγων για διάφορες χρήσεις στη βιομηχανοποιημένη πλέον Ευρώπη , σε συνδυασμό με τη μεγαλύτερη παραγωγή λόγω ευρύτερης χρήσης του σκάφανδρου στην αλίευση του προκάλεσαν μια πραγματική επανάσταση.

Τα σπογγαλιευτικά κέντρα αυξάνονται. Σχεδόν όλα τα Δωδεκάνησα καθώς και πολλά νησιά της Ελλάδας όπως η Ύδρα, οΠόρος, η Αίγινα, η Σαλαμίνα, η Ερμιόνη, το Τρικέρι και η Λήμνος παράγουν σφουγγάρια με διάφορες μεθόδους.

Η Κάλυμνος και η Σύμη γνωρίζουν μια “χρυσή” περίοδο καθώς η παραγωγή επεξεργασία και εμπορία του σφουγγαριού ανάγετε σε βιομηχανία με μεγάλο αριθμό απασχολούμενων εργατών , τεχνιτών και εμπόρων του είδους.

Οι παλιοί πλανόδιοι μικροπωλητές σφουγγαριών θα μετατραπούν σε εμπόρους που θα αναπτύξουν εμπορικούς οίκους, όπως των Κ. Λουγγή, Κ. Βογιατζή , Μπράου Σταματέλου και Γρέζβουελ στη Αίγινα, Βογιατζή, Πετρίδη, Κατριού και Μαγκλή στη Σύμη, Δερβενιώτη, Νευρούζου, Τσιγκάρη, Καλογιάνη και Θεριακοπούλου στηνΎδρα, Αλεξιάδη, Δράκου, Κόκκινου, Κουρεμέτη, Κουντούρη, Λαζάρου, Μαγκλή και οικογένεια Ολυμπίτη στηνΚάλυμνο.

Το λιάσιμο των σφουγγαριών στα Χανιά (1960)

ΠΑΡΑΚΜΗ

Διαφημιστική αφίσα των σπογγεμπόρων
αδελφών Μεσσάρη στην Οδησσό στα τέλη του 19ου αιώνα

Στη ραγδαία ανοδική πορεία του σπογγεμπορίου ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος υπήρξε καταστροφικός. Όλες οι ευρωπαϊκές αγορές έκλεισαν και τα σπογγαλιευτικά κέντρα γνώρισαν την ανεργία, την πείνα και την ερήμωση με τη προσφυγιά και τη μετανάστευση.

Το διάστημα του μεσοπολέμου, όσα κέντρα κατάφεραν να επιβιώσουν, συνέχισαν τις προσπάθειές τους, αλλά ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος προκάλεσε μεγαλύτερη καταστροφή. Στη μεταπολεμική Ελλάδα η σπογγαλιευτική και σπογγεμπορική δραστηριότητα περιορίζεται μόνο στη Κάλυμνο, αφού τα άλλα δύο νησιά η Ύδρα και η Σύμη, μόνο για λίγα χρόνια μπόρεσαν να συνεχίσουν και οι στόλοι τους διαλύονται.

Αλλά και για τη Κάλυμνο, που επιμένει να αναζητά το σφουγγάρι, τα πράματα δυσκολεύουν.

Το συνθετικό σφουγγάρι κατακλύζει την αγορά και είναι πάμφθηνο,και όμως η πρώτη Βιομηχανία συνθετικού σφουγγαριού ιδρύεται στην Κάλυμνο το 1963 από τόν αείμνηστο ΚΩΣΤΑ ΤΣΑΓΚΑΡΗ και βρλισκει συνεχιστή τό υιό του ΝΙΚΟΛΑΟ ΤΣΑΓΚΑΡΗ μέ σπουδές στήν L ECOLE NAΤIONALE  στό ΠΑΡΙΣΙ , καλή τύχη μού έλαχε να εργάζομαι στην ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ τότε και να παρακολουθώ τίς ΕΞΑΓΩΓΕΣ  συνθ.σπόγγων στήν ΓΑΛΛΙΑ , ΓΕΡΜΑΝΙΑ,Η.Π.Α αλλά και τήν προμήθεια τής γνωστής  RICOMEX…εδώ στην ΑΘΗΝΑ…. απασχολούσε συνολικά 50 εργαζόμενους….

Τα σπογγαλιευτικά πεδία περιορίζονται, λόγω των απαγορεύσεων των μεσογειακών κρατών.

Τα πολυπρόσωπα και πολυέξοδα συγκροτήματα των σκαφάνδρων διαλύονται. (Το τελευταίο θα δουλέψει στα νερά της Λιβύης μέχρι την επανάσταση του Καντάφι και από το 1979 η σπογγαλιεία του σκαφάνδρου είναι πια παρελθόν).

Αλλά για τους Καλύμνιους το σφουγγάρι είναι έρωτας. Με ευέλικτα μικρά σκάφη και με τον “ναργιλέ” οργώνουν τη Μεσόγειο. Όμως και άλλη συμφορά το 1986 θα πλήξει τη σπογγαλιεία: Η αρρώστια των σφουγγαριών, που αφού κατ’ επανάληψη στο παρελθόν έπληξε τη Φλώριδα, θα εξαπλωθεί και θα καταστρέψει όλα τα σφουγγάρια της Μεσογείου. Άλλοι Καλύμνιοι σφουγγαράδες θα γίνουν ψαράδες, άλλοι θα αναγκαστούν να εισάγουν μεγάλες ποσότητες από τη Κούβα και τις Φιλιππίνες, άλλοι θα ασχοληθούν με τη μεταποίηση ή το εμπόριο των συνθετικών.

Μα ευτυχώς τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ανάκαμψη στα σπογγαλιευτικά πεδία, γεγονός που προδικάζει ευοίωνες προοπτικές για το μέλλον της σπογγαλιείας…