Στο φόντο του συνεχιζόμενου πολέμου στη Γάζα, με εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς και ξεριζωμένους Παλαιστινίους που λιμοκτονούν, αναδύεται ένα κρίσιμο ερώτημα που αφορά όχι μόνο τη Μέση Ανατολή, αλλά και το πώς οι κοινωνίες στον υπόλοιπο κόσμο αντιλαμβάνονται τις γεωπολιτικές συγκρούσεις. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολλά: Όπως πού σταματά η ευθύνη ενός λαού και πού ξεκινά η πολιτική μίας κυβέρνησης; Και γιατί, ακόμη και σε δημοκρατικές κοινωνίες, η κριτική προς ηγεσίες συχνά μετατρέπεται σε εθνική ή πολιτισμική στοχοποίηση;
Ο ισραηλινός λαός δεν είναι συνώνυμος με τον Νετανιάχου
Από τον Οκτώβριο του 2023 μέχρι σήμερα, ο πόλεμος στη Γάζα έχει αναδείξει την πολιτική επιμονή της κυβέρνησης Νετανιάχου να συνεχίσει μια εκστρατεία, που αρκετοί διεθνείς οργανισμοί και αναλυτές χαρακτηρίζουν ως υπέρμετρα βίαιη και δυσανάλογη. Την ίδια στιγμή, χιλιάδες Ισραηλινοί πολίτες διαδηλώνουν τακτικά στο Τελ Αβίβ και σε μεγάλες πόλεις των ΗΠΑ, ζητώντας την άμεση κατάπαυση πυρός, την αποχώρηση του Νετανιάχου από την εξουσία και την επιστροφή σε μια πολιτική διπλωματίας και συνύπαρξης. Οι εσωτερικές αντιδράσεις στο Ισραήλ, που ενισχύονται από το κίνημα «Αδελφοί εν όπλοις» και οικογένειες ομήρων, αποδεικνύουν πως ο ισραηλινός λαός δεν είναι ένα ομοιογενές σύνολο υπέρ του πολέμου — είναι, όπως κάθε κοινωνία, πολυφωνικός.
Η τάση, όμως, να ταυτίζονται οι λαοί με τις κυβερνήσεις τους, κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή από βιαστικά δημοσιογραφικά σχόλια, καταλήγει σε πόλωση και εθνικό στιγματισμό. Αυτός ο διαχωρισμός, επηρεάζει άμεσα τον δημόσιο διάλογο και την ικανότητα των κοινωνιών να αναλύουν τα γεγονότα πολυεπίπεδα.
Η ελληνική κοινωνία και η ανάγκη για υπέρβαση του διχασμού
Στην Ελλάδα, η κοινωνική αντίληψη γύρω από τον πόλεμο στη Γάζα εκφράζεται, δυστυχώς, συχνά μέσα από ένα «διπολικό» πρίσμα. Από τη μία πλευρά, ομάδες και πολίτες εκφράζουν πλήρη αλληλεγγύη προς την Παλαιστίνη, με έντονο ακτιβισμό και πολιτικά φορτισμένα μηνύματα. Από την άλλη, υπάρχουν φωνές που θεωρούν αυτονόητη τη στήριξη του Ισραήλ, πολλές φορές με αναγωγές στον αγώνα κατά της τρομοκρατίας ή στη στρατηγική συμμαχία Ελλάδας–Ισραήλ. Η πραγματικότητα, όμως, είναι πιο σύνθετη. Η τάση να επιλέγουμε «στρατόπεδα» προτού κατανοήσουμε το ιστορικό υπόβαθρο, τις γεωπολιτικές ισορροπίες και τις εσωτερικές αντιφάσεις κάθε πλευράς, οδηγεί τελικά σε μία κοινωνική ρητορική που δεν ευνοεί την ειρηνική συνύπαρξη, αλλά την αναπαραγωγή συγκρούσεων με όρους φανατισμού. Και επι του προσωπικού, δεν ένιωσα θυμό, ούτε ανέπτυξα μέσα μου μίσος, απέναντι στον Τουρκοκυπριακό λαό, γιατί πολύ απλά η εισβολή του τουρκικού ζυγού στην Κύπρο το 1974, έπληξε και τις δυο πλευρές με τον ίδιο σκληρό τρόπο. Δεν θύμωσα ποτέ με όλους τους Έλλαδίτες, για την δράση της Χούντας στην Κύπρο. Τέλος πάντων αυτό που θέλω να πω, είναι ότι εμείς οι λαοί, πρέπει να ζυγίζουμε τα πράγματα και να χτίζουμε γέφυρες συμφιλίωσης μεταξύ μας, ώστε να βρίσκουν οι εχθροί (ηγεμόνες) μας τείχη!
Οι δηλώσεις Πορτοσάλτε και η ευθύνη του δημόσιου λόγου
Εντός αυτού του κλίματος, μεγάλη αίσθηση προκάλεσε η απαξιωτική δήλωση του δημοσιογράφου Άρη Πορτοσάλτε, ο οποίος χαρακτήρισε τη σημαία της Παλαιστίνης «πατσαβούρα» σε δημόσια τοποθέτησή του. Ο χαρακτηρισμός αυτός προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από πολίτες, δημοσιογραφικά σωματεία και πολιτικούς φορείς. Η ΕΣΗΕΑ δέχθηκε επίσημες καταγγελίες, αν και ο Πορτοσάλτε δεν είναι πλέον ενεργό μέλος της Ένωσης.
Το ζήτημα, ωστόσο, ξεπερνά το πρόσωπο του συγκεκριμένου δημοσιογράφου. Αγγίζει το ευρύτερο πρόβλημα της ατιμωρησίας και της απουσίας φίλτρου σε δημόσιες τοποθετήσεις που τροφοδοτούν το μίσος, και ενισχύουν τις διακρίσεις. Όταν άνθρωποι με δημόσιο βήμα αντιμετωπίζουν σύμβολα λαών που υποφέρουν με περιφρόνηση, τότε δεν συμβάλλουν στον δημόσιο διάλογο — τον υπονομεύουν.
Η Ευρώπη, ένα σκυλί που δεν δαγκώνει
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, παρά τις ρητορικές καταδίκες και τις εκκλήσεις για «ανθρωπιστική εκεχειρία», δεν έχει ασκήσει ουσιαστική πίεση στην κυβέρνηση Νετανιάχου. Δεν έχουν τεθεί αυστηρά τελεσίγραφα ή κυρώσεις, ούτε έχουν διακοπεί οι οικονομικές και στρατιωτικές συνεργασίες. Πολλοί αναλυτές υποστηρίζουν ότι αυτή η στάση εδράζεται στον φόβο αποσταθεροποίησης της ευρύτερης περιοχής και στην ανάγκη διατήρησης του Ισραήλ ως δυτικού συμμάχου απέναντι σε Ιράν και Χεζμπολάχ.
Ο Νετανιάχου, από την πλευρά του, επιλέγει τη συνέχιση του πολέμου όχι μόνο για λόγους ασφάλειας, αλλά και για εσωτερικούς πολιτικούς λόγους. Αντιμετωπίζει σοβαρές κατηγορίες διαφθοράς, διαρκείς διαδηλώσεις και μία κρίση αξιοπιστίας. Σε αυτό το πλαίσιο, ο πόλεμος λειτουργεί ως πολιτικό καταφύγιο: ενισχύει το «εμείς και οι άλλοι», συγκρατεί τους ψηφοφόρους της ακροδεξιάς και αναβάλλει τις εσωτερικές κρίσεις.
Η Ελλάδα και η Κύπρος, ως παραδοσιακοί υποστηρικτές του διεθνούς δικαίου και ταυτόχρονα εταίροι του Ισραήλ σε ενεργειακά και στρατιωτικά θέματα, κρατούν μια προσεκτική ισορροπία. Η στάση τους δεν είναι ξεκάθαρα επικριτική, αλλά ούτε και απόλυτα ευθυγραμμισμένη με την αμερικανική γραμμή. Πρόκειται για μια επιλογή στρατηγικού υπολογισμού, που όμως δεν απαλλάσσει από την ηθική υποχρέωση να καταγγείλουν απερίφραστα τις θηριωδίες όταν συμβαίνουν.
Η διεθνής κοινότητα, και ειδικά οι ευρωπαϊκές κοινωνίες, έχουν ιστορική ευθύνη να αποφεύγουν τη ρητορική του συλλογικού στιγματισμού. Ο διαχωρισμός λαών και κυβερνήσεων είναι προϋπόθεση για έναν ουσιαστικό, ειρηνικό διάλογο. Ο δημόσιος λόγος, και δη ο δημοσιογραφικός, οφείλει να είναι υπεύθυνος, τεκμηριωμένος και με επίγνωση της επιρροής του. Και οι κοινωνίες, όπως η ελληνική, χρειάζεται να ξεφύγουν από τα απλοϊκά δίπολα και να αρχίσουν να βλέπουν πίσω από το προφανές. Μόνο τότε η θέση μας στον κόσμο μπορεί να είναι πραγματικά δίκαιη και χρήσιμη.
