…γράφει η Χρυσάνθη Κουτσιβίτη
Μαίρη Βασάλου, Στην άγνωστη νήσο, εκδόσεις Διάπλαση, Αθήνα 2022.
Μία παρουσίαση: Λέσχη Ανάγνωσης Αμαρουσίου, 3-10-2022.
Το μυθιστόρημα «Στην άγνωστη νήσο» αποτελεί μια ιστορία που παρακολουθούμε να εκτυλίσσεται σε διάρκεια οκτώ χρόνων από το 1966 μέχρι το 1974.
Παράλληλα με την κεντρική σύγχρονη ιστορία διαδραματίζεται και διαπλέκεται μια άλλη ιστορία που διαρκεί δύο χρόνια και απέχει 130 χρόνια από την κεντρική, από το 1834 μέχρι το 1836. Κοινός παρονομαστής των δύο ιστοριών αποτελεί η τοποθεσία, η Κύθνος, και η Μαρίνα ένα πρόσωπο που φροντίζει το κεντρικό, αυτό της Μάρτας
. Η άγνωστη νήσος είναι ένα νησάκι που βρίσκεται απέναντι από την Κύθνο και η Μάρτα το αντικρίζει στις ατελείωτες και μοναχικές περιπλανήσεις της πάνω στα υψίπεδα του νησιού.
Τα κεντρικά πρόσωπα στις δύο ιστορίες έχουν πολλά κοινά σημεία: είναι δύο γυναίκες προερχόμενες από προβληματικές οικογένειες, πιστές στους έρωτές τους, δοτικές προς την κοινωνία στην οποία ζουν, που η Ιστορία τους επιφύλασσε τη βία και τη δικτατορία, αλλά και την συμπεριφορά που η κοινωνία πρόβλεπε για τη γυναίκα. Η συγγραφέας εστιάζει στα πολιτικά γεγονότα που περνούν στο παρασκήνιο της ιστορίας που πλάθει ρίχνοντας ωστόσο βαριά τη σκια τους στη ζωή των ανθρώπων: η εποχή του Όθωνα, η εποχή των μετεμφυλιακών χρόνων, η δικτατορία του ’67, η μεταπολίτευση και τέλος η εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο. Στην κεντρική ιστορία πρωταγωνιστούν η Μάρτα και ο Ηλίας, η Άνθεια και ο Ήλιος και γύρω τους οι δευτεραγωνιστές που επηρεάζουν τις κινήσεις και τη σκέψη τους, τον αγώνα τους να ζήσουν, όπως θα ήθελαν και είχαν ίσως ονειρευτεί. Η Αθηνά, δασκάλα που μπαίνει στο σπίτι της Μάρτας μετά το θάνατο του άντρα της, ο Βυζάντιος, αστυνομικός και εκπρόσωπος του αυταρχικού καθεστώτος του ’67, η πεθερά της Μάρτας, κυρία Φλωρέζα, η μικρή και αθώα Ίλια, που γεννιέται μετά τον τραγικό πνιγμό του Ηλία, ο Ρήγας, αδερφός του Ηλία και η κρυφή του κορούλα, ο Μηνάς, που ερωτεύεται την πολύ μεγαλύτερή του Αθηνά, η Εύα, ερωμένη του Βυζάντιου που σκοτώνεται από την Αθηνά στην προσπάθειά της να πει στη Μάρτα ό, τι ξέρει γι’ αυτήν και τον Βυζάντιο, η Έλλη, η αδερφή της Μάρτας, βίαια αποκομμένη από εκείνην και τέλος η Μαρίνα, που μεγαλώνει τη Μάρτα με αγάπη, σαν μητέρα της και της συμπαραστέκεται μέχρι το θάνατό της.
Πρόκειται, λοιπόν, για ένα σύνθετο μυθιστόρημα που αριστοτεχνικά πλάθει η συγγραφέας του, ενορχηστρώνοντας όλα αυτά τα πρόσωπα, δίνοντάς τους πνοή στο πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής που επιλέγει η συγγραφέας να τα κινήσει.
Έτσι, μπροστά στα μάτια του αναγνώστη ενσαρκώνονται χαρακτήρες που ζουν με φυσικότητα και αυτή είναι η πρώτη σπουδαία αρετή του μυθιστορήματος. Η συγγραφέας ακολουθεί μία ορατή τεχνική, για να βοηθήσει τον αναγνώστη να παρακολουθήσει την εξέλιξη των δύο ιστοριών: τοποθετεί επικεφαλίδες στα κεφάλαια του βιβλίου, που άλλοτε συνοψίζουν αυτό που ακολουθεί και άλλοτε είναι μόνο αριθμοί, αλλά και εκεί οι αναφορές στην τοπική ποίηση λειτουργούν επεξηγηματικά και καθοδηγητικά προς τον αναγνώστη.
Τέλος, στην παράλληλη ιστορία η επικεφαλίδα είναι πάντα η ίδια: «στην άγνωστη νήσο» εκτός από την τελευταία ενότητα που κλείνει και το βιβλίο.είναι ο τ Η δεύτερη σπουδαία αρετή του βιβλίου είναι ο τρόπος που προϊδεάζει τον αναγνώστη σκορπίζοντας στοιχεία και προοικονομώντας τη συνέχεια.
Τα στοιχεία αυτά βρίσκονται σε ισορροπία, έχουν δηλαδή πάντοτε έναν στόχο και δεν αφήνονται μετέωρα να βαραίνουν απλώς την αφήγηση, είναι αναγκαία για την εξέλιξη της ιστορίας. Αυτό, λοιπόν, σε συνδυασμό με το ύφος που είναι μετρημένο και αυστηρό χωρίς περιττούς σχολιασμούς και φορτωμένες περιγραφές ή χαρακτηρισμούς δημιουργούν ένα σύνολο με ένταση και ο αναγνώστης διαβάζει με κομμένη την ανάσα! Έχει αγωνία για τη συνέχεια! Κάποιες παρατηρήσεις για τα πρόσωπα: η Αθηνά είναι η αντίστιξη της Μάρτας.
Η τεχνική της φωτοσκίασης αναδεικνύει τις αρετές της κεντρικής ηρωίδας μέσα σπό την ανεπάρκεια της Αθηνάς, που είναι η προσωποποίηση του κακού, η αδίστακτη γυναίκα που με όρους ψυχολογίας θα λέγαμε ότι πάσχει από ναρκισσιστική διαταραχή, που διαπράττει εγκλήματα χωρίς να διστάζει, όταν οι άνθρωποι δεν εκτελούν αυτό που εκείνη πιστεύει δίκαιο. Ωστόσο, κανείς δεν την αντιλαμβάνεται, αφού παρουσιάζεται εντελώς διαφορετική.
Γίνεται φίλη της Μάρτας και την προδίδει οικτρά πολλές φορές!
Στο τέλος του βιβλίου μαθαίνουμε το φοβερό της μυστικό! Αν και είναι από τους πιο απεχθείς τελικά χαρακτήρες, η συγγραφέας στέκεται με αγάπη και απέναντι σ’ αυτήν. Είναι και η ίδια βασανισμένη από την οικογένειά της, αποδιωγμένη σε μια τρυφερή ηλικία και μάλιστα, όταν μόλις έχει χάσει το παιδί της, όταν ακριβώς χρειάζεται τη στοργή των γονιών της περισσότερο από ποτέ.
Ο έρωτάς της για τον Ηλία, που από την αρχή έχει τα στοιχεία της διαταραχής της, την πληγώνει ανεπανόρθωτα κι εκεί ίσως «ψηλώνει ο νους της» και σαν άλλη φόνισσα εκδικείται, όσους πιο πολύ αγάπησε. Αλλά και η Εύα είναι μία ακόμη τραγική φιγούρα. Μαθαίνουμε ότι είναι «φανταχτερή» γυναίκα που δεν γνώρισε τη θαλπωρή της οικογένειας κι αναζήτησε παρηγοριά στον πολύ μεγαλύτερό της Βυζάντιο.
«Η χρωματισμένη» είναι η πολύ εύστοχη κι ευφάνταστη γλωσσικά επικεφαλίδα στο κεφάλαιο όπου η Μάρτα συναντά την Εύα για πρώτη φορά.
Η Φλωρέζα, η πεθερά της Μάρτας, αποτελεί τραγική φιγούρα, αφού χάνει τα παιδιά της δια μιας, αλλά ταυτόχρονα είναι και ένας βαθιά καλός άνθρωπος, αφού υιοθετεί το μωρό που βρίσκει ο άντρας της χωρίς δεύτερη σκέψη και το μεγαλώνει σαν δικό της παιδί
Ωστόσο παρατηρούμε ότι είναι μία αρκετά τυπική πεθερά για την Μάρτα, όταν ο αστυνομικός της ζητάει το χέρι της νύφης της.
Το σύμπαν που δημιουργεί η συγγραφέας αποτελείται ακριβώς από τέτοιες αντιφάσεις.
Από αυτές που συνιστούν τις ανθρώπινες πράξεις είτε αυτές είναι μικρής σημασίας συμπεριφορές είτε πράξεις ηρωικές που, όμως, βιώνονται από αυτούς που τις πράττουν ως καθημερινές και αναγκαίες.
Έχουμε πολλές τέτοιες πράξεις στο μυθιστόρημα
Εκτός από τη Φλωρέζα βλέπουμε ότι και τα δύο της παιδιά λειτουργούν ηρωικά αναπτύσσοντας αντιστασιακή δράση και θέτοντας σε κίνδυνο τη ζωή τη δική τους, αλλά και της οικογένειάς τους. Ηρωικά λειτουργεί και ο Ήλιος με την Άνθεια στην παράλληλη ιστορία που φωτίζει περισσότερο την κεντρική και μας μιλά για την ιστορική συνέχεια και για την ομοιότητα των εποχών και των ανθρώπων.
Ακόμη και ο αστυνομικός παρουσιάζει και ένα ανθρώπινο φιλικό προς τον συνάνθρωπο πρόσωπο. Οι άνθρωποι είμαστε πολυσχιδείς και έτσι μας παρουσιάζονται εδώ οι χαρακτήρες αποκτώντας αληθοφάνεια και καθολικότητα. Και η ίδια η κεντρική ηρωίδα, η Μάρτα, που εμφανίζεται να ζει έναν ρομαντικό έρωτα στον οποίο αφοσιώνεται μέχρι τέλους θα κλυδωνιστεί κάποια στιγμή, όταν τη βλέπουμε να ανταποκρίνεται πρόσκαιρα στον έρωτα του αστυνομικού προς αυτήν. Η συγγραφέας έχει κατασκευάσει διάφορα κειμενικά είδη για τις ανάγκες της ιστορίας: το ημερολόγιο – μαρτυρία της Άνθειας και την επιστολή της ίδιας στο τέλος, καθώς και ένα ποίημα στο κεφάλαιο επτά.
Έχει επίσης διακειμενικές αναφορές σε άλλους ποιητές: στον Σαίξπηρ, όταν καίνε τα βιβλία του Ηλία (σ. 168), δύο τετράστιχα από τον λαϊκό ποιητή της Κύθνου Γ. Βενετούλια (σ. 187) και ακόμη ένα σατιρικό τετράστιχο από την εφημερίδα της Κύθνου «Θερμιά» (σ. 271).
Ακόμη υπάρχουν παροιμιακές φράσεις από την Κύθνο που συνοδεύουν συνήθειες ή σχολιάζουν γεγονότα. Οι εσωτερικοί μονόλογοι, οι σκέψεις που κάνουν τα πρόσωπα δηλώνονται με πλάγια γραφή.
Τέλος, υπάρχει η αρχική αναφορά στον Τ. Σ. Έλιοτ, του οποίου παραθέτει δύο στροφές στην πρώτη σελίδα του μυθιστορήματος που προαναγγέλλει την ιστορία με ευστοχία! Το τέλος θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί happy end!
Με μία μεγάλη ανατροπή η ηρωίδα δικαιώνεται για την πίστη στον πρώτο και μοναδικό της έρωτα!
Το μήνυμα που μας στέλνει η συγγραφέας είναι αισιόδοξο! Η ενότητα επιγράφεται «Όπως η θλίψη, έτσι και η χαρά δεν μετριέται ούτε αναλύεται»!
Η άφατη θλίψη επομένως μπορεί να εναλλάσσεται με άφατη χαρά! Επιπλέον, σημειώνω ότι ο αξιακός κόσμος που περιβάλλει τα πρόσωπα και που τα ίδια τα πρόσωπα φέρουν περιλαμβάνει πανανθρώπινα προβλήματα και ζητήματα που απασχολούν τη σημερινή κοινωνία και τον σημερινό άνθρωπο: ελευθερία πολιτική, προσωπική, εσωτερική, ο έρωτας με πολλές μορφές (ρομαντικός, σαρκικός, υπολογιστικός, παράφορος,συμβατικός,εξουσιαστικός,τυραννικός), η οικογένεια με τις παθογένειές της, η παιδική ηλικία και η ανατροφή των παιδιών, η κοινωνική επιτυχία, ο πολιτικός αγώνας, η βία στις σχέσεις των ανθρώπων, η βία ως έγκλημα, η κοινωνική βία με τη μορφή των πολιτικών διωγμών και της εξουσίας του Όθωνα, αλλά και της δικτατορίας.
Σε όλη αυτήν τη βία η συγγραφέας μοιάζει να προτάσσει και να αντιτάσσει τη σταθερότητα της αγάπης της ερωτικής, της γονεϊκής, του συνανθρώπου, της κοινότητας και τον αγώνα απέναντι σε ό, τι βίαιο και ανελεύθερο. Αντιτάσσει επιπλέον τη γνώση, τη μόρφωση, τα βιβλία ως καταφυγή, τροφοδοσία πνεύματος και ψυχής ως αντίβαρο στη διάθεση της λεηλασίας των ατόμων από όπου και αν προέρχεται αυτή: από φίλους ή εχθρούς, από συνανθρώπους ή εξουσίες. Και τούτο το βιβλίο, κα Βασάλου, είναι ακριβώς μία τέτοια πράξη: αντίβαρο στη βία και φως στη σκοτεινιά!
Χρυσάνθη Κουτσιβίτη Διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας Πρώην λέκτορας νεοελληνικών σπουδών στο University of Chicago.
