Ο Ιωάννης Καποδίστριας μέσα από αρχειακές και βιβλιογραφικές πηγές -Γράφει η Ευτυχία Καρύδη Φαράκου

      27 Σεπτεμβρίου δολοφονείται έξω από την εκκλησία του Αγίου-Σπυρίδωνος Ναυπλίου, o Iωάννης Καποδίστριας, πρώτος Κυβερνήτης του κολοβωμένου,και σε καμμιά περίπτωση συγκροτημένου αστικού-καπιταλιστικού, νεοελληνικού κράτους. Με αναρτήσεις τους δια- δικτύων, φίλες και φίλοι, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, αναφέρθηκαν στο γεγονός. Άλλοι με μετρημένα μη στοιχειοθετημένα σχόλια για τον Ιωάννη Καποδίστρια, άλλοι με εξίσου μη στοιχειοθετημένες ακραία επικριτικές παρατηρήσεις για το πρόσωπο του. Του τύπου: απόλυτος σκοταδιστής, ασυγχώρητος γιατί βύθισε οικονομικά το νεοελληνικό κράτος κυρίως γιατί ήλθε σε ευθεία σύγκρουση με το ελληνικό εμποροναυτικό κεφάλαιο, υπαίτιος με τον αυταρχικό νεποτισμό του για τις μετέπειτα παθογένειες του νεοελληνικού κράτους, σθεναρός πολέμιος της Επανάστασης. Η Ιστορία όμως είναι Επιστήμη και όπως όλες οι Επιστήμες θέλει στοιχεία και όχι ακραίες θυμικές εξάρσεις:”Κάθε τέτοια μέρα μέρα θα λέω δόξα και τιμή στον τυραννοκτόνο”. Βασισμένοι, λοιπόν, σε αρχειακές και βιβλιογραφικές πηγές, στις οποίες καθένας μπορεί να έχει πρόσβαση και να βγάλει τα συμπεράσματα του. Ας πιάσουμε το νήμα απ΄την αρχή.

      Μία από τις πράξεις συγκρότησης του “Ανατολικού μετώπου κατά του Ναπολέοντα” ήταν και η υπογραφή το 1799 της Συνθήκης Συμμαχίας Ρωσίας – Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι, ο ενωμένος ρωσοτουρκικός στόλος με επικεφαλής τον Ρώσο ναύαρχο Ουσακόφ και τον τούρκο ναύαρχο Κατίρ Μπέη καταπλέει στα Επτάνησα, για να εκδιώξουν ”τους απίστους Φραντσέζους”. Στο σημείο αυτό. Δεν είναι ανώφελο, νομίζω, να σημειωθεί ότι ο Ουσακόφ υπόσχεται:”Βόλνοστ ι πολνούγιου σφαμπόντου- ανεξαρτησία και πλήρη ελευθερία”* Οι Επτανήσιοι ευγενείς αντιδρούν σε κάθε μέτρο που περιορίζει τα κεκτημένα,επί Ενετοκρατίας,προνόμια τους. Ο Ουσακόφ κατηγορείται για γιακωβινισμό, ο ίδιος όμως δεν διστάζει να ανταπατήσει:”Αν οι φτωχοί ξεσηκωθούν και σας σφάξουν, θα κάνουν πολύ καλά και θα διατάξω τους στρατιώτες μου να μην αναμειχθούν”*

      Μέσα στην τεταμένη κατάσταση, το 1800, Ρωσία και Πύλη^ υπογράφουν την Συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως, στην οποία προσχωρεί και η Αγγλία. Βάσει της Συνθήκης αυτής ιδρύεται, ημιανεξάρτητο κράτος ονομαζόμενο “Πολιτεία των Επτά Ενωμένων νησιών”, το οποίο θα διέθετε δικό του Σύνταγμα, κοινώς αποδεκτό και από τις “δύο υψηλές πλευρές” Πετρούπολη-Πύλη. Θα τελούσε υπό την ανώτατη εξουσία του σουλτάνου, αλλά εγγυητής της Συνταγματικής νομιμότητας και εδαφικής ακεραιότητας του θα παρέμενε ο τσάρος. Σε εφαρμογή των παραπάνω “και για την ευημερία των κατοίκων” αποστέλλεται ως τσαρικός πληρεξούσιος στα Επτάνησα,ο γόνος ευγενούς οικογενείας Γεώργιος Μοτσενίγος, ο οποίος όταν φτάνει το 1802 στην Κέρκυρα ο κίνδυνος πολιτικο-κοινωνικών ανατροπών είναι ολοφάνερος.Για την αποκατάσταση της τάξης ο Μοτσενίγος συνεργάζεται με την Ιόνιο Γερουσία και προκηρύσσει εκλογές για ανάδειξη νέων Γερουσιαστών. Στη νέα Γερουσία που προκύπτει διορίζεται Γραμματέας Επικρατείας ο Ιωάννης Καποδίστριας. Η συνεργασία Μοτσενίγου- Καποδίστρια “γρήγορα ξεπερνάει τα τυπικά όρια της υπηρεσιακής συνεργασίας και εξελίσσεται σε γόνιμη και δημιουργική φιλία” που αποβαίνει, όπως πάμπολλα αρχειακά έγγραφα αποδεικνύουν, εποικοδομητική για την ανόρθωση της Επτανήσου Πολιτείας** Ιδιαίτερη όμως, είναι η μέριμνα των δύο ανδρών για την Παιδεία. Κατά τη σύνταξη του νέου Συντάγματος του 1803, ο Μοτσενίγος τονίζει: “Όποιο κι αν είναι το Σύνταγμα της Πολιτείας,θα επιτύχει εφόσον αποβλέπει στην πρόοδο των ανθρώπων αποτραβώντας τους από την άγνοια”***Αργότερα, το 1827, διαθέτει και το τελευταίον φέουδό του στην Ζάκυνθο, για την υλοποίηση ενός εκπαιδευτικού προγράμματος για ελληνόπαιδες ανταποκρινόμενος σε έκκληση του Ιωάννη Καποδίστρια, για τον οποίον το θέμα Παιδεία αποτελεί ισόβιο καημό. Ο Ιωάννης Δομπόλης, τηρώντας υπόσχεση που είχε δώσει στον Καποδίστρια, διαθέτει τα απαιτούμενα κεφάλαια για την ίδρυση του π ρ ώ τ ο υ Ελληνικού Πανεπιστήμιου, του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.****Δεν υπάρχει αντίρρηση ότι η Παιδεία ως θεσμός, όπως καθιερώθηκε στο επτανησιακό κράτος αποτελεί σταθμό στην αναγέννηση της Ελλάδας. Εξάλλου ο Καποδίστριας, με τα άρθρα 73 και 113 του Συντάγματος του 1803 της Ιονίου Πολιτείας, φροντίζει, εκτός άλλων, να κατοχυρωθεί “η υποχρεωτική εκπαίδευση”. Ενώ με ειδική διάταξη που ψηφίστηκε, ορίστηκε μετά το 1810 “απαραίτητη προϋπόθεση για το διορισμό σε δημόσια θέση να είναι η γνώση της ελληνικής γλώσσας και από το 1820 τα δημόσια έγγραφα να συντάσσονται αποκλειστικά στην ελληνική”.Εφεξής η καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας αποτελεί ζήτημα αρχής για την επτανησιακή κοινωνία ***

     Με το όραμα του πνευματικού φιλελευθερισμού, όπως αυτό διαπερνάει την ”Φιλόμουσο Εταιρεία της Βιέννης”,την οποία ο Καποδίστριας ενισχύει Έρχεται ως Κυβερνήτης στην Ελλάδα. Για τον σκοπό αυτό τοποθετεί σε επιτελικές θέσεις της Παιδείας λόγιους, γνωστούς για τις προοδευτικές τους ιδέες. Σε αυτούς:ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, ο Γεώργιος Γεννάδιος, ο Νικηφόρος Νικητόπουλος. Ο Νικητόπουλος δεν ήταν μόνο δοκιμασμένος στη νέα μέθοδο διδακτικής της εποχής του, την “αλληλοδιδακτική”, αλλά υπήρξε και ο ενθερμότερος υποστηρικτής του εκδημοκρατισμού της Παιδείας. Ο Γεννάδιος, από τους μαχητικότερους επικριτές των Φαναριωτών, είχε αναδειχθεί από τους φλογερότερους μαχητές του λόγου κατά την Επανάσταση.Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς από τα φωτεινότερα μυαλά της εποχής του, είχε συγγράψει με τον Δανιήλ Φιλιππίδη και τυπώσει στα 1791 την “Νεωτερική Γεωγραφία”. Ένα πρωτοποριακό κείμενο, σχεδόν ισότιμο με την “Ελληνική Νομαρχία”.Η επιτελική στελέχωση της Παιδείας συμπληρώνεται από τον στενότερο συνεργάτη του Καποδίστρια, τον Ανδρέα Μουστοξύδη, από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της Επτανησιακής λογιοσύνης. Αν λάβουμε υπόψη ότι τόσο κατά την Τουρκοκρατία, όσο και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης η πρωτοβουλία για την ίδρυση σχολείων καθώς και η λειτουργία τους προερχόταν κυρίως από την Εκκλησία και τις κοινότητες τις οποίες διαφέντευαν οι πρόκριτοι ή κοτζαμπάσηδες. Η εφαρμογή ενός τέτοιου εκπαιδευτικού προγράμματος, από τα πιο προοδευτικά της Ευρώπης των αρχών του 19ου αιώνα, και με την Παιδεία απλωμένη σε πλατειά λαϊκά στρώματα υπό την εποπτεία του κράτους, περιόριζε την πολιτική δύναμη των προκρίτων.*****

        Ο περιορισμός της δύναμης των προκρίτων και κοτζαμπάσηδων επιδιώχτηκε από τον Καποδίστρια και για άλλους λόγους.Όταν τον Ιανουάριο του 1828 έφτασε στην Ελλάδα, η χώρα βρισκόταν, χωρίς υπερβολή, σε δραματική κατάσταση, όπως ανάγλυφα μαρτυρούν οι εκθέσεις των γραμματέων (υπουργών) της Προσωρινής Κυβέρνησης. Πολλά εδάφη εξακολουθούσαν να είναι κατειλημμένα από τον εχθρό, δεν υπήρχαν δημόσια εισοδήματα. Αλλά και όπου αυτά υπήρχαν, εισπράττονταν από τους πρόκριτους και δεν κατετίθεντο στο δημόσιο ταμείο. Όταν το δημόσιο ταμείο παραδόθηκε στο νέο ταμία, Ιωάννη Δομπόλη περιείχε ένα μόνο νόμισμα κι αυτό πλαστό!****** Το σύνδρομο της αυθαιρεσίας η βία και η αντιβία-βεντέτα όπως, λόγου χάρη, ίσχυε στην Μάνη, ήταν μια κοινωνικά αποδεκτή επένδυση για τις παραδοσιακές πατριές, συντεχνίες και κοινότητες, οι οποίες με όργανα μέσα από την ομάδα, υποδείκνυαν τον τρόπο επίλυσης ιδιωτικών, και σε ορισμένες περιπτώσεις και ποινικών διαφορών. Έτσι, δικαστές που είχαν διοριστεί από την κυβέρνηση για να καταστείλουν όλην αυτήν την ανομία, ευθυγραμμίζονταν με την τοπική συλλογική νοοτροπία, καταξιώνοντας την. Επί πλέον το Αιγαίο λυμαινόταν η πειρατεία, την οποία επιδεξιότατα άσκησαν και οι Ελληνες, και ανεβοκατεβάζοντας στα καράβια τους διάφορες ξένες σημαίες κατ΄εξοχήν τη ρωσική, αλλά και την αγγλική, της Μάλτας των Ιεροσολύμων ακόμα και αυτήν την Οθωμανική, ανέπτυξαν το ναυτεμπορικό-εφοπλιστικό κεφάλαιο.*******

     Το κυβερνητικό έργο, λοιπόν, χαρακτηρίζεται από μία συνεχή πάλη με αυτό το ναυτικό και κοτζαμπάσικο κατεστημένο το οποίο έχει ως συνεργούς την Αγγλία και τη Γαλλία, οι οποίες βλέπουν τον Κυβερνήτη ως όργανο διείσδυσης της Ρωσίας σε βάρος τους. “Όπως ο διάβολος το λιβάνι” τον αντιμετωπίζει και ο διαβόητος αυστριακός καγκελάριος Μέττερνιχ. Ο αγώνας όμως του Καποδίστρια ήταν άνισος, γιατί δεν είχε κοινωνικό λαϊκό έρεισμα. Ο απλός λαός που πραγματικά τον στήριζε, δεν είχε δύναμη,αφού οι λαϊκές δυνάμεις είχαν ηττηθεί κατά την επαναστατική περίοδο. Ο Κυβερνήτης, εκ των πραγμάτων, υποχρεώνεται να στηριχθεί σε, κατά το δυνατόν, δικούς του ( ανθρώπους και να επιβληθεί εκ των άνω, προχωρώντας σε αναστολή διατάξεων του Συντάγματος. Έτσι οδηγείται,ουσιαστικά σε μια μοναχική πορεία, την οποία παρακολουθούν με αυταπάρνηση και αγωνία,ελάχιστοι πιστοί. Μεταξύ αυτών και ο αδιάφθορος ανιδιοτελής Κωνσταντίνος Κανάρης.Σε αντίθεση με τον Ανδρέα Βώκο, τον γνωστό μας Ανδρέα Μιαούλη, οποίος πάντα υπήρξε σκληρός διαπραγματευτής για τα νιτερέσα του. Και, παρόλο που ο Κυβερνήτης εκτιμούσε τα όσα είχε δώσει στον Αγώνα και τού αύξησε την αμοιβή για την πάταξη της πειρατείας,ο Μιαούλης δεν διστάζει να βάλει φωτιά στον ελλιμενισμένο στον Πόρο εθνικό στόλο. Πράξη για την οποία αργότερα μετανιώνει. Σε τελευταία ανάλυση η δολοφονία του Καποδίστρια από τους κοτζαμπάσηδες Μαυρομιχαλαίους “‘Ηταν η ακραία εκδήλωση αυθαιρεσίας, την οποία, κατά μία εκδοχή, αποδέχθηκε εκ των προτέρων σιωπηρά ο Καποδίστριας, αφού απέτυχαν όλες οι προσπάθειες διαλλαγής που είχαν επιχειρηθεί.” Έτσι, νίκησε ο άγραφος νόμος του γδικιωμού, παρασύροντας στην πτώση ολόκληρο το αναμορφωτικό έργο του Καποδίστρια, και προετοιμάζοντας έτσι το καθεστώς της αυθαιρεσίας που εφάρμοσε αμέσως η Αντιβασιλεία, σαν αντίδοτο της αναρχίας που επακολούθησε”********

        Ολόκληρο; Από τις βιβλιογραφικές και αρχειακές πηγές δεν επιβεβαιώνεται κάτι τέτοιο. Ο Καποδίστριας, μετά την ευδόκιμη, όπως είδαμε παραπάνω, υπηρεσία στα Επτάνησα βρίσκεται στην Πετρούπολη. Αντιλαμβάνεται ότι η ρωσική πολιτική (όχι, βέβαια γιατί είναι ορθόδοξη και φιλελληνική, αλλά γιατί αυτό απαιτούν τα εθνικά ρωσικά συμφέροντα) ευνοεί, μ ό ν η και αποκλειστικά αυτή, την ανατροπή του Οθωμανικού καθεστώτος και τη δημιουργία ανεξάρτητων εθνικών κρατών. Αν και αρνείται να ηγηθεί της Φιλικής Εταιρείας, που ιδρύεται το 1814,ας μην το ξεχνάμε στη ρωσική Οδησσό. Από τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας επηρεάζει αποφασιστικά τον τσάρο Αλέξανδρο Α΄. Έργο του Καποδίστρια είναι η ουδετερότητα της Ρωσίας απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση, όταν έχουν καταπνιγεί στο αίμα οι Επαναστάσεις στην Ισπανία και Ιταλία, η ρωσική κατάφαση απέναντι στην προσωπικότητα των εθνών και των λαών. “Αναμφίβολα ο Καποδίστριας δεν ανήκε στην χορεία ούτε των ριζοσπαστών που αναζητούσαν στην επαναστατική δράση το μέσον για την επιβολή των δημοκρατικών αξιών. Στην πρακτική πολιτική όμως η βασική του αντίληψη ήταν συνυφασμένη με την πεποίθηση ότι η εισαγωγή των συνταγματικών θεσμών προϋπέθετε την ύπαρξη μιας στέρεας διοικητικής και πολιτιστικής υποδομής”*********

Ευνόητο πως στην ανάρτηση αυτή παραλείπονται πολλά. Ο χώρος και ο χρόνος δεν επιτρέπει μεγαλύτερη καταγραφή. Θέλω να ελπίζω όμως πως μέσα στα ασφυκτικά περιθώρια της παγκόσμιας ρευστής πραγματικότητας. Δεν είναι εντελώς άχρηστη, έστω και για μια ιστορική φυλλομέτρηση.

        Κι ακόμη, νομίζω, δεν είναι εντελώς άχρηστη η σκέψη πως τη λιτότητα, για την οποία θρυλλείται ο Καποδίστριας, μόνο οι χορτάτοι αντέχουν. Όσο για τον έρωτα του με την Ρωξάνη Στούρτζα, ο Καποδίστριας, μάς δείχνει πως ο ολόκληρος άνθρωπος μια κλωστή είναι. Μυαλό, καρδιά και γεννητικά γεννητικά όργανα.

~~~~~~~

*ΚΚΑΠΝ, φ.192, Δ.14—ΑΒΠΡ, φ. Σχέσεις Ρωσίας Τουρκίας— ΓΑΚ- ΑΝΚ , ΕΠ—Ναύαρχος Ουσακόφ, τ. 2—Ε. Ταρλέ, Ναύαρχος Ουσακόφ,τ.2—Α. Στανισλάφσκαγια, Πολιτική δραστηριότητα του Φ.Φ. Ουσακόφ

** ΓΑΚ – Αρχεία Νομού Κερκύρας— ΓΑΚ -ΑΝΚ ΕΠ 27 Νοεμ / 9 Δεκ. 1802—ΚΚΑΠΕ, φ. Γκορσάχιφ κά.—G. Noradoyghian, Recueil d’actes Internationaux de

l’Empire Ottoman—M. Λάσκαρις, Το Ανατολικό Ζήτημα—Θαν. Καλαφάτης, Τα Συντάγματα της Επτανήσου Πολιτείας

***ΓΑΚ-ΑΝΚ, ΕΠ, Δεκ. 1802***

****Ε. Κούκκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία—Π. Ζαβιτσιάνος,Αρχεία Εθνικών Ευεργετών, τευχ. Δ’—Ιωάννης Δομπόλης, Σύνδεσμος Αποφοίτων Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων “Οι Ζωσιμάδες”

*****Ε. Κούκκου ό,π.-Βασ. Σφυρόερας, Οι στόχοι της Εκπαιδευτικής πολιτικής του Καποδίστρια σε:Ιωάννης Καποδίστριας 1776-1831 επιμ. Παύλος Πετρίδης —Α. Δασκαλάκης, Κείμενα Πηγαί—Αλεξ. Δεσποτόπουλος,Η Ελλάς επί Καποδίστρια

****** ΓΑΚ Γενική Γραμματεία, Φ. 236—Δ. Λουλές, Κατευθύνσεις και Προοπτικές της οικονομικής πολιτικής του Καποδίστρια, σε Ιωάννης Καποδίστριας ό,π.

*******.Νικ. Πανταζόπουλος,Το σύνδρομο της αυθαιρεσίας, σε Ιωάννης Καποδίστριας όπ.—Αδαμοπούλου- Πρασσά, Ανδρέας Μιαούλης—Αλεξάνδρα Κραντονέλλη, Κούρσος και πειρατεία—Ε. Καρύδη- Φαράκου, Έλληνες στις διπλωματικές υπηρεσίες της Ρωσίας

******** Παύλος Πετρίδης,Σκιαγραφία Ιωάννου Καποδίστρια, σε Ιωάννης Καποδίστριας ό.π.- Παύλος Πετρίδης η Ευρωπαϊκή πολιτική του Ιωάννη Καποδίστρια— Αδαμοπούλου- Πρασσά ό.π.

*********Κ. Σβοιλόπουλος, Η Ρωσία και το Ελληνικό Ζήτημα στο Συνέδριο του Λάυμπαχ—Π. Πετρίδης, η Ευρωπαική πολιτική, ό.π.

“`

^ Με τον όρο Πύλη νοείται η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Τουρκία

ΚΚΑΠΝ= Κρατικό Κρατικό Αρχείο Πολεμικού Ναυτικού Λένινγκραντ—ΑΒΠΡ= Εσωτερικές Υποθέσεις Ρωσίας—ΓΑΚ-ΑΝΚ=Γενικά Αρχεία (ελλην.)Κράτους-Αρχεία Νομού Κερκύρας- ΓΑΚ Γενικά Αρχεία (ελλην.) κράτους.