Αφιέρωμα στον Μίμη Δεσποτίδη και το ΚΚΕ εσωτερικού
Του Μιχάλη Σαμπατακάκη*
Στην άλλη Aριστερά, που είδε τον κόσμο σαν έργο τέχνης
“Είδα τη Σούλα και τον Δεσποτίδη…
Μαζί τους ήμουν στην άλλη Aριστερά
που είδε τον κόσμο σαν έργο τέχνης
με τελειωμένα και αθάνατα φτερά”
Τραγούδησε ο Διονύσης Σαββόπουλος.
Ο Μίμης Δεσποτίδης είναι ο θρυλικός Πέτρος της ΕΠΟΝ. Ο Διαφωτιστής της ΕΠΟΝ. Αργότερα ο δημιουργος των εκδόσεων Θεμέλιο και υπεύθυνος από την ΕΔΑ και το ΚΚΕ για την Επιθεώρηση Τέχνης, τους δύο πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίχθηκε η πνευματική ηγεμονία της Αριστεράς εκείνη την εποχή.
Γράφει ο Μανώλης Αναγνωστάκης για τον Μίμη Δεσποτίδη, το βράδυ του θανάτου του Μίμη το 1981:
“Ήταν ο εμπνευστής, ο εμψυχωτής, ο ηγέτης. Συχνά δεν μπορούσες να τον παρακολουθήσεις. Αργότερα καταλάβαινες, πως σε τόσα πολλά, το κοφτερό του μυαλό έτρεχε πιο γρήγορα απ’ όσο άντεχαν οι γύρω του και η εποχή του.”
Γράφει ο Βασίλης Βασιλικός για τον Μίμη Δεσποτίδη:
“Για μένα και για ολόκληρη τη γενιά μου, ήταν ο άνθρωπος που μας άνοιξε παράθυρα στον κόσμο. Ο πνευματικός μου ταγός που με μύησε στον Μαρξισμό. Έγινα δορυφόρος στο άστρο του. Ο πρωτεργάτης της «πολιτιστικής άνοιξης» της ελληνικής Αριστεράς”. Ως γνωστόν ο Μίμης ήταν ο επισπεύδων για την συγγραφή του μυθιστορήματος Ζ από τον Βασιλικό.
Ο Μίκης Θεοδωράκης συνέθεσε για τον Μίμη Δεσποτίδη τους “Βυζαντινούς ύμνους, αφιερωμένους στον Πέτρο της ΕΠΟΝ” και είπε ότι “ο Μίμης δεν ασχολιόταν με τον εαυτό του. Έφτιαχνε ανθρώπους και ήταν αυτος που με ενέπνευσε”. Ο Μίμης Δεσποτίδης είναι αυτός που γνώρισε μεταξύ τους και τους συνέδεσε, τον Θεοδωράκη και τον Χατζιδάκι στα πλαίσια της ΕΠΟΝ.
Μας εξιστορεί η Βιργινία Βασιλείου για την δίκη της στο έκτακτο στρατοδικείο το 1946: “Δικάστηκα με πολλούς συγκατηγορούμενούς μου, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Μίμης Δεσποτίδης σχεδόν παράλυτος από τα βασανιστήρια”.
Αλλά για αυτά ο Μίμης δεν μίλαγε ποτέ.
Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης μας εξηγεί πως ο Μίμης Δεσποτίδης ετοιμάζοντας την έκδοση του Μαουτχάουζεν στο Θεμέλιο, τον έπεισε αυτόν καθώς και τον Μίκη Θεοδωράκη, να γραφτούν τα αντίστοιχα τραγούδια και να κυκλοφορήσουν ταυτόχρονα με το βίβλίο.
Η Άλκη Ζέη μας λέει πως έβρισκε παρηγοριά και ελπίδα στο Θεμέλιο, με τα σχέδια του Δεσποτίδη. “Ήταν ο δικός μας Πέτρος την ΕΠΟΝ”. Μυθιστορηματικά τον βάζει πρωταγωνιστή στον Μεγάλο Περίπατο.
Ο Θανάσης Σκρουμπέλος γράφει το βιβλίο “Το δίκοχο του Μίμη”, όπου Μίμης είναι ο Δεσποτίδης, ο σύντροφος από το μέλλον, όπως τον αποκαλεί ο Σκρουμπέλος.
Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς γράφει για τον Μίμη Δεσποτίδη και το Θεμέλιο: “Το Θεμέλιο, υπήρξε μια όαση διακίνησης ιδεών και προτάσεων για εκείνο που δεν υπήρχε ακόμα”
Αλλά και στα δικά μας τα νεότερα χρόνια της Μεταπολίτευσης, πίσω από τις καινούργιες και τις σημαντικές ιδέες στο ΚΚΕ Εσωτερικού, συχνά ήταν ο Μίμης Δεσποτίδης. Είχα την ευτυχία να είναι φίλος μου. Και στα δύσκολά του χρόνια.
Η άλλη αριστερά, το ΚΚΕ Εσωτερικού δηλαδή, που είδε τον κόσμο σαν έργο τέχνης
Το τραγούδι του ο Διονύσης Σαββόπουλος για τον Μίμη Δεσποτίδη και την άλλη Αριστερά του Μίμη, δηλαδή το ΚΚΕ Εσωτερικού, που είδε τον κόσμο σαν έργο τέχνης, το τελειώνει με την στροφή:
“Φιλί και σάλιο από μετάξι
σαν σκουληκάκι στα φύλλα της μουριάς
που έγινε νύμφη για να πετάξει
στα εκατομμύρια του ήλιου φλας”
Το τραγούδι αυτό του Διονύση Σαββόπουλου, είναι η πιο όμορφη ίσως περιγραφή της Ανανεωτικής Αριστεράς, του μικρού ΚΚΕ Εσωτερικού, που έχει γραφτεί ποτέ. Αυτό το μικρό ΚΚΕ Εσωτερικού, αλλά και η νεολαία του ο ΡΗΓΑΣ, που γεμίσαμε τις φυλακές στη δικτατορία, πολεμώντας εναντίον της, ενώ ταυτόχρονα πολεμούσαμε κατά του σταλινισμού.
Μόνο αυτό, εκέινη την περίοδο ανάδειξε το ρόλο της Δημοκρατίας και τη δομική σχέση Αριστεράς και Δημοκρατίας, την ίδία εποχή πού η Δεξιά βαρυνόταν με αντιδημοκρατικές εκτροπές.
Αυτό είναι το ριζικά νέο στην Αριστερά που έφερε το ΚΚΕ Εσωτερικού και ευρύτερα ο Ευρωκομμουνισμός. Ο ρόλος της Δημοκρατίας και ο Δημοκρατικός Δρόμος προς τον Σοσιαλισμό. Κατ’ αντιπαράθεση με τον σοβιετικό ολοκληρωτισμό που σάπιζε, διατύπωσαν μια εξ ολοκλήρου διαφορετική στρατηγική, που βασίζεται καθοριστικά στο ρόλο της Δημοκρατίας.
Ο διαρκής αγώνας των εργαζομένων, που αποτελούν τη μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνίας, να ελέγξουν τους θεσμούς του κράτους, έναντι του ελέγχου από την άρχουσα τάξη, καθιστά τη Δημοκρατία-έλεγχο ως βασικό πεδίο της ταξικής και πολιτικής πάλης. Η Δημοκρατία σε μια τέτοια αντίληψη είναι ταυτόσημη με τον Σοσιαλισμό. Υποκείμενο μιας τέτοιας διαδικασίας είναι ένας συνασπισμός κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων, μια νέα πλειοψηφία.
“Ο Σοσιαλισμός ή θα έιναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρξει” θα πει εμβληματικά ο Νίκος Πουλαντζάς, που τον έφερε στην Ελλάδα -ποιός άλλος;- ο Μίμης Δεσποτίδης στο Θεμέλιο, στη Β’ Εβδομάδα Σύχρονης Σκέψης τον Μάιο του 1966, στη πρώτη δημόσια εμφάνιση του Πουλαντζά.
Συναφής με τη Δημοκρατία είναι η σχέση Ανανεωτικής Αριστεράς και Ευρώπης. Ούτε ΗΠΑ – ούτε Σοβιετική Ένωση, αλλά Ευρωπαϊκή Ενοποίηση. Η δεύτερη μεγάλη προσφορά του ΚΚΕ Εσωτερικού στην πολιτική σκηνή ήταν ο Ευρωπαϊκος προσανατολισμός του.
Ας θυμηθούμε ότι μόνο αυτό ανέδειξε τη σημασία της ευρωπαϊκή ενοποίησης, όταν το φιλοσοβιετικό ΚΚΕ ήταν εξαρτημένο από τον σταλινισμό και τη Σοβιετική Ένωση, που σε λίγο κατέρρευσε, ο Ανδρέας Παπανδρέου στη Μεταπολίτευση ήταν με τους Αδέσμευτους, στους οποίους συμμετείχαν ο Καντάφι και ο Σαντάμ Χουσεΐν, που επίσης κατέρρευσαν, και η Δεξιά ήταν ιστορικά εξαρτημένη από τις ΗΠΑ, που έστηναν τότε με τα όπλα δικτατορίες σε όλο τον Πλανήτη.
Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι ο συγκερασμός των εννοιών Δημοκρατία και Ευρώπη με την έννοια Αριστερά, προσδιόρισε φυσιογνωμικά την Ανανεωτική Αριστερά.
Στο πολιτικό σκηνικό εκείνης της περιόδου και της επίδρασης στα άλλα κόμματα και ιδιαίτερα στο ΠΑΣΟΚ, η επιρροή των ιδεών του ΚΚΕ Εσωτερικού για την Δημοκρατία και την Ευρώπη, ήταν καθοριστική. Αυτή η επίδραση του στο πολιτικό σκηνικό, ήταν πάρα πολύ μεγαλύτερη από το αριθμητικό του μέγεθος.
Δυστυχώς δεν το έχουμε πια σήμερα το ΚΚΕ Εσωτερικού όπως και τον Ευρωκομμουνισμό. Έκαναν τον κύκλο τους ως οργανωμένοι φορείς. Παραμένει όμως η κληρονομιά της ηθικο-πολιτικής κοσμοθεωρίας τους. Η θεωρία, η ιδεολογία, η στρατηγική, η πολιτική τους. Η υπεροχή του απέραντου κόσμου των ιδεών τους. Το άρωμά τους.
Η αδύναμη παρουσία σήμερα της Αριστεράς στην Ευρώπη και η ισχυρή παρουσία της Δεξιάς και της Ακροδεξιάς, μαζί με την μεταλλαγμένη φυσιογνωμία των περισσότερων Σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων της, έχει επιτρέψει την εξάρτησή της από τις Τραμπικές ΗΠΑ, δυσφημίζοντας το όραμα μιας ενωμένης δημοκρατικής Ευρώπης και απομακρύνοντάς το. Αυτό είναι το πολύ κρίσιμο πρόβλημα. Μόνο μια αυτόνομη, δημοκρατική, ενοποιημένη Ευρώπη, θα μπορούσε να δώσει διέξοδο στον Πλανήτη.
Και πάλι ο Μίμης Δεσποτίδης
Ξαναέρχομαι στον Μίμη Δεσποτίδη και τον ρόλο που έπαιξε στην ιστορία της ελληνικής Αριστεράς, μέσα από τη δημιουργία του Θεμέλιου και την καθοδήγηση της Επιθεώρησης Τέχνης. Τα περιγράφει ο Φίλιππος Ηλιού, ο πλέον κατάλληλος. Ο κορυφαίος ιστορικός Φίλιππος Ηλιού, πρόεδρος των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και πρόεδρος στο Δ.Σ. της Αυγής, που τα έχει ζήσει όλα αυτά από μέσα.
Πώς μπόρεσε η Επιθεώρηση Τέχνης, το περιοδικό που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επιβλητική παρουσία της Αριστεράς στο χώρο της διανόησης, να είναι ταυτόχρονα ένα αιρετικό περιοδικό, που κάνει κριτική στην Σοβιετική Ένωση, ενώ ταυτόχρονα είναι επίσημο κομματικό (ΚΚΕ και ΕΔΑ) όργανο;
Την άνοιξη του 1957, μας εξιστορεί ο Φίλιππος Ηλιού, ο ποιητής Κώστας Κουλουφάκος (σημείωση Μ.Σ.: ήταν ο φροντιστής μου στα Νέα Ελληνικά το 1967, που έδινα εισαγωγικές για το Πανεπιστήμιο), που προέρχεται μαζί με τον Τίτο Πατρίκιο, από την ομάδα που ήσαν εξόριστοι στον Αη Στράτη και είχαν διαμορφώσει τον πρώτο αιρετικό πυρήνα αμφισβήτησης, με αυστηρή λογική είπε για πρώτη φορά δημόσια στην Ελλάδα, πως ένα Κομμουνιστικό κόμμα δεν μπορεί να έχει ηγεσία που θα έρθει από το εξωτερικό. ”Περιμέναμε σεισμό” γράφει ο Φίλιππος Ηλιού.
“Ο σεισμός όμως δεν έγινε. Γιατί; Η Συντακτική Επιτροπή τη Επιθεώρησης Τέχνης δεν καταλύθηκε. Γιατι; Υπήρξε κομματική επέμβαση, αλλά η Συντακτική Επιτροπή της Επιθεώρησης Τέχνης έμεινε η ίδια. Και όχι μόνο αυτό, αλλά κρίνεται πως τα μέλη της πρέπει να παίρνουν και κομματικό μισθό. Γιατι; Πως εξηγουνται όλα αυτά;
Αυτό που κινιόταν στην Επιθεώρηση Τέχνης, μας λέει ο Φίλιππος Ηλιού, στο επίπεδο του συλλογικού σώματος της οργανωμενης Αριστεράς, είχε προσλάβει πολύ πιο ουσιαστικές διαστάσεις. Διαμορφωνόταν μια πολύ πιο σύνθετη συνειδητοποίηση των αδιεξόδων της Αριστεράς, συνοδευόμενη και με αναζητήσεις για νέους δρόμους, που είχαν ως προϋπόθεση τον απεγκλωβισμό από τις δογματικές αγκυλώσεις. Αν η Επιθεώρηση Τέχνης μπόρεσε να επιζήσει οφείλεται στη διακριτική, αλλά αποτελεσματική στήριξη από ένα τμήμα των διευθυντικών οργάνων των δύο αριστερών κομμάτων (ΕΔΑ και ΚΚΕ)” γράφει ο Φίλιππος Ηλιού.
Γίνεται φανερό πως οι διεργασίες που οδήγησαν το 1968 στη δημιουργία του ΚΚΕ Εσωτερικού, είχαν ξεκινήσει.
Την διευθυντική ευθύνη κομματικά, για την Επιθεώρηση Τέχνης την είχε ο Μίμης Δεσποτίδης. Και γράφει ο Φίλιππος Ηλιού για τον Μίμη Δεσποτίδη, ότι ήταν ένας από τους πιο φωτισμένους ανθρώπους της Αριστεράς… Έδινε τον αγώνα για την ανανέωση του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, σε ένα πιο ευρύ και καθοριστικό επίπεδο. Περιγράφει λοιπόν ο Φίλιππος Ηλιού πως “ο καθοδηγητής (ο Μίμης Δεσποτίδης δηλαδή) που πήγαινε και «μάλωνε» τα άτακτα παιδιά της Επιθεώρηση Τέχνης, για την α’ ή β’ δημοσίευση, ήταν ο ίδιος που όταν συναντούσε τους δικούς του καθοδηγητές (την ηγεσία του κόμματος δηλαδή), υπεράσπιζε την υπόθεση της Επιθεώρησης Τέχνης”
Έτσι η Επιθεώρηση Τέχνης επέζησε και έπαιξε τον καθοριστικό ρόλο της στην επιβλητική παρουσία της Αριστεράς στον χώρο της διανόησης.
Κουβαλώντας τον απέραντο κόσμο των ιδεών της Ανανεωτικής Αριστεράς
Ξανάρχομαι στο τραγούδι του Διονύση Σαββόπουλου,με το οποίο ξεκίνησα:
“Είδα τη Σούλα και τον Δεσποτίδη…
Μαζί τους ήμουν στην άλλη αριστερά
που είδε τον κόσμο σαν έργο τέχνης
με τελειωμένα και αθάνατα φτερά”
Δυστυχώς δεν υπάρχουν αυτά τα μεγέθη σαν τον Μίμη Δεσποτίδη σήμερα.
Και εμείς που ζήσαμε το ΚΚΕ Εσωτερικού στις σκληρές συνθήκες της δικτατορίας και στη συνέχεια στη Μεταπολίτευση, που δώσαμε όλη μας τη ζωή, σ’ αυτήν την άλλη Αριστερά, που είδε τον κόσμο σαν έργο τέχνης, που πολεμήσαμε τη δικτατορία αλλά και τον σταλινισμό, είμαστε σήμερα σχεδόν ανέστιοι. Κουβαλόντας όμως την κληρονομιά της ηθικό-πολιτικής κοσμοθεωρίας της Ανανεωτικής Αριστεράς και την υπεροχή του απέραντου κόσμου των ιδεών της.
Αναζητώντας πάντα, την Χαμένη Άνοιξη. Όχι σαν νοσταλγία. Αλλά σαν στοίχημα προς το μέλλον.
*Το κείμενο του Μιχάλη Σαμπατακάκη δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα “Εποχή” στις 22 Νοεμβρίου.
