Σε μια εποχή όπου οι πόλεμοι ξεσπούν, φαινομενικά μακριά από το «κέντρο» αλλά βαθιά ριζωμένοι στην καρδιά του παγκόσμιου συστήματος, τα έργα του Μπέρτολτ Μπρεχτ επανέρχονται με εκκωφαντική επικαιρότητα. Ο Γερμανός θεατρικός συγγραφέας και ποιητής, βαθιά πολιτικοποιημένος και ριζοσπαστικός, δεν είδε ποτέ την τέχνη του ως διαφυγή. Για τον Μπρεχτ, το θέατρο ήταν όπλο. Και ο εχθρός του ήταν πάντα ο ίδιος: η απάθεια, ο φασισμός, η υποκρισία της εξουσίας και ο πόλεμος.
Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ υπήρξε ένας από τους πιο επιδραστικούς δραματουργούς, ποιητές και θεωρητικούς του θεάτρου του 20ού αιώνα. Οραματιστής και καινοτόμος, έφερε ριζική ανατροπή στις παραδοσιακές μορφές θεάτρου και εισήγαγε μια νέα, πολιτικά στρατευμένη θεατρική γλώσσα: το επικό θέατρο. Μέσα από τα έργα του, ο Μπρεχτ δεν επιδίωξε απλώς να συγκινήσει τον θεατή, αλλά να τον αφυπνίσει, να τον προκαλέσει να σκεφτεί, να αμφισβητήσει και, τελικά, να δράσει.
«Κακός καιρός για ποίηση; Όχι, για σιωπή»
Σε ένα από τα πιο γνωστά του ποιήματα, ο Μπρεχτ γράφει: «Στους σκοτεινούς καιρούς / θα τραγουδήσουν κι αυτοί; / Ναι, θα τραγουδήσουν και για τους σκοτεινούς καιρούς».
Δεν υπάρχει πιο σύγχρονος στίχος για να σχολιάσει την πολεμική θύελλα στη Μέση Ανατολή, την αιώνια σύγκρουση που αιματοκυλά Παλαιστίνιους και Ισραηλινούς, αλλά και τις αθέατες, στα δυτικά δελτία ειδήσεων, συγκρούσεις στην Υεμένη, στη Συρία, στο Σουδάν, στο Κονγκό. Ο Μπρεχτ μάς καλεί να μιλήσουμε, όχι να σιωπήσουμε. Να καταγγείλουμε, όχι να συμβιβαστούμε. Να σταθούμε απέναντι, όχι να κοιτάμε αδιάφορα.
Ο Μπρεχτ ως καθρέφτης της κοινωνικής ευθύνης
Ο Μπρεχτ δεν έβλεπε τον πόλεμο μόνο ως γεγονός. Τον έβλεπε ως αποτέλεσμα κοινωνικών σχέσεων, ταξικών ανισοτήτων, και πολιτικής χειραγώγησης. Στο «Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της» (1939), ίσως το πιο εμβληματικό του αντιπολεμικό έργο, αποτυπώνει τον πόλεμο όχι με ηρωισμούς αλλά με εμπορική ψυχρότητα. Η Μάνα Κουράγιο ζει από τον πόλεμο, πουλώντας προμήθειες στους στρατιώτες, ενώ σταδιακά χάνει και τα τρία της παιδιά.
«Ο πόλεμος ταΐζει τους ανθρώπους καλύτερα από την ειρήνη» λέει η Μάνα Κουράγιο – ένας σπαρακτικός συμβιβασμός που φανερώνει την αλληλεξάρτηση μεταξύ πολέμου και οικονομικών συμφερόντων. Όπως σήμερα, όπου οι βιομηχανίες όπλων ακμάζουν, ενώ οι πρόσφυγες αυξάνονται.
Ο εχθρός δεν είναι ο ξένος, αλλά η λήθη
Στην εποχή μας, η κοινωνική κόπωση από τη συνεχή ροή βίας έχει δημιουργήσει μια νέα, επικίνδυνη μορφή απάθειας. Η φρίκη δεν σοκάρει, γίνεται καθημερινότητα. Ο Μπρεχτ, όμως, εναντιωνόταν στη λήθη όσο και στον φασισμό. Στον «Κύκλο με την κιμωλία», θέτει το ερώτημα: ποιος αξίζει να κατέχει την εξουσία, την περιουσία, τη φροντίδα; Και η απάντησή του είναι καθαρά ηθική: αυτός που φροντίζει.
Έτσι και στον σύγχρονο χάρτη των συγκρούσεων –στη Γάζα, στη Ράφα, στη Χεβρώνα, αλλά και στα στρατόπεδα των εκτοπισμένων ή στα σύνορα της Ευρώπης– πρέπει να επανεξετάσουμε ποιοι “έχουν δίκιο”, όχι βάσει γεωστρατηγικής, αλλά βάσει ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Η ευθύνη της τέχνης και του θεατή
Ο Μπρεχτ έγραψε θεάματα που δεν καλούσαν τον θεατή να συγκινηθεί, αλλά να σκεφτεί. Το «επικό θέατρο» του είχε σκοπό να διακόπτει τη ροή του δράματος για να επιτρέπει στον θεατή να αναρωτηθεί: τι θα έκανα εγώ; τι σημαίνει αυτό που βλέπω; Σήμερα, το κοινό δεν βρίσκεται σε θέατρο αλλά σε οθόνες – όμως η ερώτηση παραμένει:
Τι κάνουμε όταν βλέπουμε την καταστροφή; Τι πράττουμε όταν ακούμε το άδικο;
Ο Μπρεχτ δεν ήταν ουτοπικός ειρηνιστής. Ήξερε ότι η ειρήνη χωρίς δικαιοσύνη είναι υποκρισία. Στα ποιήματά του, στο έργο του «Η απόφαση» ή στον «Καυκασιανό κύκλο με την κιμωλία», ζητά από τον λαό να οργανωθεί, να απαιτήσει, να παλέψει για έναν κόσμο όπου η ειρήνη θα είναι προϊόν πολιτικής δράσης, όχι τυχαίας τύχης.
Στον «Εγκώμιο στη διαλεκτική», ο Μπρεχτ γράφει: «Αυτός που γελά, δεν έχει ακόμη ακούσει, τα τρομερά νέα».
Σήμερα, που οι τρομερές ειδήσεις μας περνούν δίπλα αθόρυβα, ο Μπρεχτ φωνάζει ακόμα. Μας υπενθυμίζει πως η αδιαφορία είναι συνενοχή, και πως η ειρήνη δεν έρχεται με ευχές αλλά με δράση, αμφισβήτηση, και συλλογική ευθύνη.
