Τα Χριστούγεννα, όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, δεν γεννήθηκαν μέσα σε μια στιγμή, ούτε διαμορφώθηκαν έξω από τον χρόνο και την ανθρώπινη ανάγκη για φως, ελπίδα και κοινότητα. Χρειάστηκαν αιώνες ώσπου ο χριστιανικός κόσμος να ορίσει επίσημα την ημερομηνία της Γέννησης του Χριστού, επιλέγοντας την 25η Δεκεμβρίου, μια ημέρα ήδη φορτισμένη με βαθύ συμβολισμό από αρχαίες γιορτές, φωτιές, προσφορές και πανηγυρισμούς. Από τα Σατουρνάλια και τη λατρεία του Ήλιου έως το Χριστόψωμο, τα κάλαντα και το αναμμένο Χριστόξυλο, τα Χριστούγεννα έγιναν μια γιορτή που ενώνει την πίστη με τη λαϊκή παράδοση, το ιερό με το καθημερινό. Είναι η περίοδος όπου το σκοτάδι του χειμώνα συναντά το φως της Γέννησης και οι άνθρωποι, μέσα από έθιμα, γεύσεις και συμβολισμούς, αναζητούν διαχρονικά το ίδιο πράγμα: την αναγέννηση, τη θαλπωρή και την ελπίδα.
Το νόημα των Χριστουγέννων
Πέρασαν 4 ολόκληροι αιώνες από τη Γέννηση του Χριστού μέχρι να καταλήξει ο Χριστιανικός κόσμος με πρωτοβουλία του Πάπα Ιουλίου του Α‘ στον ορισμό ημερομηνίας για τον επίσημο εορτασμό του γεγονότος. 25 Δεκεμβρίου, ημερομηνία που δεν επελέγη καθόλου τυχαία, καθώς συνέπιπτε με την επίσης λαμπρή γιορτή των Περσών προς τιμή του θεού Ήλιου, Μίθρα, καθώς και τη Ρωμαϊκή γιορτή των Σατουρναλίων, προς τιμήν των θεών της σποράς που ξεκινούσε στις 17 Δεκεμβρίου και διαρκούσε 7 ημέρες με γλέντι και άφθονο φαγοπότι.
Λίγες ημέρες αργότερα οι Ρωμαίοι γιόρταζαν την έλευση του νέου έτους τις καλέντες, με ανταλλαγές δώρων και στολισμό των σπιτιών σε ένα γενικό κλίμα ευφορίας
- Τέλος Νοεμβρίου έσφαζαν τα ζώα και ξεκινούσε το μεγάλο γλέντι. Άναβαν φωτιές στην ύπαιθρο που συμβόλιζαν την επιστροφή του Ήλιου μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο και στόλιζαν τα σπίτια τους με κλαριά από αειθαλή δέντρα που συμβόλιζαν την επιβίωση μέσα στις σκοτεινές μέρες του χειμώνα.
- Το φως με τη μορφή των κεριών, συμβόλισε τη Χριστιανική πίστη, το φως του κόσμου, τον Ιησού και η ανταλλαγή των δώρων καθιερώθηκε σε ανάμνηση του μεγάλου δώρου του Θεού προς τον άνθρωπο και στην αναπαράσταση της προσφοράς δώρων από τους Μάγους στο Θείο βρέφος. Η ανταλλαγή των δώρων συμβολίζει επίσης την ανταλλαγή των αγροτικών προϊόντων τους στο τέλος του χρόνου οπότε ολοκληρωνόταν η καταμέτρηση της σοδειάς.
- Το καλαμπόκι και το άχυρο είχαν πρωτεύοντα ρόλο και τα έφερναν οι χωρικοί στο τραπέζι της γιορτής για να πάει καλά η επόμενη σοδειά. Το άχυρο συμβολίζει την ταπεινή φάτνη που γεννήθηκε ο Χριστός.
- Η φωτιά, το άναμμα των καυσόξυλων, του Χριστόξυλου όπως το λέμε, περιχυμένων με κρασί ή λάδι εξακολουθούν να συμβολίζουν την απομάκρυνση του κακού και την επικράτηση του καλού.
- Την παραμονή των Χριστουγέννων τα παιδιά κρατώντας το τρίγωνο, με κλαδί ελιάς ή δάφνης στολισμένο με καρπούς και άσπρο μαλλί, ή λεγόμενη “ειρεσιώνη” από το έριο γύριζαν τις γειτονιές αναγγέλοντας τη γέννηση του Ιησού. Οι νοικοκυραίοι έδιναν δώρο στα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα, καρύδια, μήλα και λίγα χρήματα.
- Γιατί στολίζουμε έλατα; Αρχαίοι Έλληνες, Ρωμαίοι και Αιγύπτιοι απέδιδαν υπερφυσικές ιδιότητες στα έλατα επειδή διατηρούν το πράσινο χρώμα τους στην διάρκεια του χειμώνα.
- Το έλατο έγινε Χριστιανικό σύμβολο όταν ο Γερμανός Άγιος Βονιφάτιος, ξερίζωσε ένα δέντρο που ήταν ιερό σύμβολο των παγανιστών και το αντικατέστησε με ένα έλατο. Τα πρώτα στολισμένα Χριστουγεννιάτικα δέντρα έκαναν την εμφάνιση τους στη Γερμανία το 1830.
- Το έθιμο της γαλοπούλας ήρθε από την Ευρώπη στα μέσα του 19ου αιώνα, σαν εκλεκτή νοστιμιά, αλλά καθώς η τιμή της ήταν απλησίαστη, πολλοί Ευρωπαίοι προτιμούσαν τη χήνα. Μέχρι το 1840 το κύριο πιάτο των Αγγλοσαξώνων ήταν το μοσχάρι και μόνο όταν έπεσε η τιμή της γαλοπούλας στις αρχές του 20ου αιώνα, καθιερώθηκε ως πρωταγωνίστρια η γαλοπούλα. Το κρέας της αρσενικής γαλοπούλας είναι σκληρό και όχι πολύ νόστιμο. Αντί να την ράψετε κλείστε το άνοιγμα της κοιλιάς με ροδέλες πορτοκαλιού. Για να εξουδετερώσετε τη μυρωδιά της γαλοπούλας, ρίξτε στο εσωτερικό της μπράντι, ανάψτε το και αφήστε το μέχρι να εξατμιστεί. Για να γίνει τρυφερή βάλτε στην κοιλιά της ένα άσπαστο καρύδι, 2 ή 3 αν είναι μεγάλη. Αφήστε την να ψηθεί τουλάχιστον 1-2 ώρες πριν να βάλετε τη γέμιση, ώστε να μην απορροφήσει τα υγρά της κοιλιάς της.
- Ο βαθμός επιτυχίας στο μαγείρεμα είναι ανάλογος με τον βαθμό της εκτίμησης και της αγάπης που έχουμε προς τα πρόσωπα για τα οποία ετοιμάζουμε το φαγητό.
- Το ζύμωμα του Χριστόψωμου είναι έργο Θείο και έθιμο καθαρά Χριστιανικό. Χρησιμοποιούν καλό αλεύρι και ακριβά υλικά όπως ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρύφαλλα. Μαζεύονταν οι γυναίκες του σπιτιού και όσο να γίνει το προζύμι, τραγουδούν : “ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει”. Πλάθουν το μοσχομυριστό ζυμάρι, παίρνουν τη μισή ζύμη και φτιάχνουν μια κουλούρα, “για να κυλάει η καλή τύχη στο σπιτικό τους” και με την υπόλοιπη ζύμη φτιάχνουν σταυρό με λουρίδες.
Στο κέντρο βάζουν ένα άσπαστο καρύδι που συμβολίζει την γονιμότητα. Στην υπόλοιπη επιφάνεια σχεδιάζουν σχήματα με το πιρούνι, “το ξόμπλιασμα” για να διώξουν το “κακό μάτι και την κακογλωσσιά”. Βηθλεέμ σημαίνει “το σπίτι του ψωμιού” και είναι η πόλη που γεννήθηκε ο Δαυίδ. Η σπηλιά είναι ο τάφος και η πύλη του κόσμου των νεκρών.
- Για το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι, το Χριστόψωμο είναι ευλογημένο ψωμί αφού θα στηρίξει τη ζωή του νοικοκύρη και της οικογένειας του. Ο νοικοκύρης του σπιτιού παίρνει το Χριστόψωμο, το σταυρώνει, το κόβει με το χέρι και το μοιράζει σε όλους όσους παρευρίσκονται στο τραπέζι, σαν συμβολισμό της Θείας Κοινωνίας, που ο Χριστός έδωσε τον άρτο της ζωής σε όλη την ανθρώπινη οικογένεια του.
– Οι Καλικάντζαροι έρχονται στα χωριά την παραμονή των Χριστουγέννων και περιμένουν να σουρουπώσει για να ξεχυθούν στις ρούγες. Καθένα από αυτά έχει ένα κουσούρι, ενώ τα ρούχα τους είναι παλιά και ξεσκισμένα. Είναι πονηρά και κακιασμένα, αλλά όλο τσακώνονται μεταξύ τους και γιαυτό δεν μπορούν να κάνουν μεγάλο κακό στους ανθρώπους. Όλο το χρόνο πριονίζουν το “δέντρο της γης”, αλλά μόλις φύγουν το δέντρο ξαναγίνεται. Από την ημέρα των Χριστουγέννων μέχρι την παραμονή των Φώτων κάνουν πολλές σκανταλιές ιδίως στα μικρά παιδιά, γιαυτό ζωγράφιζαν ένα μαύρο σταυρό στο μέτωπο κάθε αβάπτιστου παιδιού ή κρεμούσαν στο τζάκι το κάτω σαγόνι ενός γουρουνιού. Την παραμονή όμως των Φώτων, οι καλικάντζαροι τα μαζεύουν και φεύγουν τρέχοντας μην τους προφτάσει ο παπάς με τον αγιασμό και τους ζεματίσει. - Τα μελομακάρονα έχουν ετυμολογικά αρχαιοελληνική προέλευση από την “μακαρωνία”, με βάση τα ζυμαρικά όπου μακάριζαν τον νεκρό. Όταν περιλούστηκαν με σιρόπι μελιού έγιναν “μελομακάρονα” και καθιερώθηκαν σαν γλύκισμα του 12ήμερου από τους Μικρασιάτες Έλληνες με το όνομα “φοινίκια” από το σχήμα του καρπού του φοινικόδεντρου.
- Ο κουραμπιές, ολόλευκος και μυρωδάτος συμβολίζει την αγνότητα της γέννησης και πήρε το όνομα του από τα Τούρκικα, kuru=ξηρό και biye=μπισκότο.
- Τι ωραίο έθιμο η ανταλλαγή ευχών μέσω των Χριστουγεννιάτικων καρτών, τότε που δεν υπήρχαν τα άχαρα, κρύα και τυπικά μηνύματα! ποιός όμως ήταν ο εφευρέτης αυτής της τόσο όμορφης συνήθειας; Το 1843 λοιπόν ένας δαιμόνιος Βρεττανός μαζί με έναν καλλιτέχνη σκιτσογράφο τυπώνουν την πρώτη ευχετήρια Χριστουγεννιάτικη κάρτα με την μορφή τρίπτυχου. Η κεντρική πτυχή της απεικόνιζε μια χαρωπή οικογενειακή συνεστίαση, με τους ενήλικους έτοιμους να πιουν από τα γεμάτα κρασοπότηρα τους. Οι δυο πλαϊνές απεικόνιζαν το πνεύμα των Χριστουγέννων και από την μια φιλεύονταν οι φτωχοί με φαγητό και από την άλλη με ρούχα.
- Το Χριστουγεννιάτικο στεφάνι από έλατο με πολλά στολίδια, κρεμασμένο στην εξώθυρα, εκτός από καλωσόρισμα στους καλεσμένους, φέρνει και τύχη στο σπίτι. Το κρεμασμένο σκόρδο στην κορυφή του, προφυλάσσει από το κακό μάτι. Η μικρή κρεμασμένη στο στεφάνι, σκούπα, διώχνει μακριά τα κακά πνεύματα και τη γλωσσοφαγιά. Στα χωριά συνήθιζαν να κρεμάνε στους τοίχους και τα χαγιάτια, ολόκληρες πλεξούδες από σκόρδα με καρφωμένα επάνω τους μοσχοκάρφια , δηλαδή γαρυφαλάκια, για να διώξουν την κακογλωσιά που καρφώνει την ευτυχία του σπιτιού τους.
- Οι κρεμασμένες κάλτσες στο τζάκι, συμβολίζουν την Χριστιανική αγάπη και καλοσύνη. Λέγεται ότι ο Άγιος Νικόλαος, επίσκοπος Μύρων και Λυκίας έμαθε πως ένας πατέρας στην ενορία του σκόπευε να πουλήσει στο σκλαβοπάζαρο τις τρείς κόρες του, γιατί δεν είχε χρήματα να τις μεγαλώσει αλλά ούτε να τις προικίσει. Το ίδιο βράδυ, επισκέφτηκε το σπίτι τους, την ώρα που κοιμόντουσταν, και έβαλε τρια πουγκιά με χρυσά νομίσματα μέσα στις κάλτσες τους που είχαν απλώσει μπροστά στο τζάκι να στεγνώσουν. Έτσι οι τρεις κόρες καλομεγάλωσαν και καλοπαντρεύτηκαν.
